[D66] Kropotkin: De fictie van volkssoevereiniteit

[René Oudeweg]

Het Anarchisme en de Kritiek op Parlementarisme
Parlementarisme als substituut voor zelforganisatie

Waar marxisten zoals Lenin en Trotski het parlementarisme primair 
analyseren als instrument van de burgerlijke klassenheerschappij, leggen 
anarchisten de nadruk op de structurele vervreemding die representatieve 
instituties veroorzaken. Het centrale bezwaar luidt: parlementarisme 
vervangt de directe, zelforganiserende kracht van mensen door een 
mechanisme van delegatie en vervreemding. Zodra politieke macht wordt 
overgedragen aan gekozen vertegenwoordigers, wordt de actieve 
betrokkenheid van burgers gereduceerd tot periodieke stemmingen. Dit 
leidt tot politieke passiviteit, tot de illusie dat vrijheid en 
gelijkheid gegeven worden door instituties, in plaats van dat zij 
voortkomen uit collectieve zelforganisatie.

De hiërarchie van representatie

Anarchistische denkers zoals Bakunin wezen erop dat elk parlement, hoe 
democratisch het kiesrecht ook lijkt, noodzakelijkerwijs een 
hiërarchische structuur in het leven roept. Vertegenwoordigers worden 
een aparte politieke klasse, met eigen belangen en een eigen logica, 
losgezongen van de gemeenschappen die zij verondersteld worden te 
dienen. Dit “vertegenwoordigersschap” creëert onvermijdelijk 
machtsconcentratie en bureaucratisering, waardoor de samenleving opnieuw 
in bestuurden en bestuurders wordt verdeeld – een tegenstelling die voor 
anarchisten principieel onaanvaardbaar is.

De fictie van volkssoevereiniteit

Kropotkin benadrukte dat de zogenaamde volkssoevereiniteit in 
parlementaire systemen in werkelijkheid een fictie is. De stem van de 
burger is atomistisch en abstract: zij verdwijnt in statistieken, in 
meerderheden en minderheden, los van de werkelijke gemeenschappen en 
associaties waarin mensen leven. Democratische gelijkheid op papier 
verhult sociale ongelijkheid in de praktijk, want eigendom, onderwijs, 
mediatoegang en sociale status bepalen welke stemmen werkelijk 
doorklinken in het parlementaire veld.

Alternatief: directe en federatieve democratie

In plaats van parlementaire democratie bepleiten anarchisten vormen van 
directe, horizontale besluitvorming, gebaseerd op raden, communes en 
federaties van vrije associaties. In deze visie is politiek niet het 
domein van afgevaardigden, maar een voortdurend proces van 
gemeenschappelijke besluitvorming en samenwerking. Vrijheid wordt niet 
“vertegenwoordigd”, maar beleefd in de praktijk van collectieve 
zelfbesturing.

Parlementarisme als conservering van de staat

Ten slotte beschouwen anarchisten het parlementarisme als onlosmakelijk 
verbonden met de staat zelf – een instituut dat geworteld is in dwang, 
centralisatie en hiërarchie. Zolang parlementarisme de primaire vorm van 
democratie blijft, wordt de staat gereproduceerd en bestendigd. Voor 
anarchisten is dat het kernprobleem: niet alleen de klasseninhoud, maar 
de staat als zodanig moet worden overwonnen. Werkelijke vrijheid vergt 
het opheffen van de staat en het ontwikkelen van decentrale, vrijwillige 
en zelfbeheerste vormen van organisatie.