[D66] Nederland is geen rechtsstaat

[René Oudeweg]

Nederland is geen rechtsstaat

Nederland profileert zich graag als een voorbeeldige rechtsstaat: een 
land waar wetten rechtvaardig zijn, burgers beschermd worden tegen 
machtsmisbruik en de overheid zich aan haar eigen regels houdt. In 
theorie klinkt dat overtuigend. In de praktijk echter is het beeld van 
de Nederlandse rechtsstaat grotendeels een mythe. Achter de façade van 
democratische instituties en juridische procedures gaat een systeem 
schuil waarin macht zelden werkelijk wordt gecontroleerd en burgers te 
vaak machteloos staan tegenover overheid en rechtspraak. Vijf argumenten 
tonen aan waarom Nederland in de kern géén rechtsstaat is.

1. De overheid staat boven de wet

Een fundamenteel kenmerk van een rechtsstaat is dat de overheid zich aan 
de wet houdt. In Nederland gebeurt dat niet consequent. De 
Toeslagenaffaire is hiervan het meest schrijnende voorbeeld: duizenden 
burgers werden ten onrechte als fraudeur bestempeld, terwijl de 
Belastingdienst bewust wetten en rechterlijke uitspraken negeerde. 
Ondanks harde conclusies van onderzoekscommissies is vrijwel niemand 
strafrechtelijk vervolgd. Dit toont aan dat er in Nederland een 
praktische immuniteit van de staat bestaat — een machtspositie die haaks 
staat op het principe van rechtsgelijkheid.

2. De rechterlijke macht is niet werkelijk onafhankelijk

Formeel is de rechterlijke macht onafhankelijk. In de praktijk echter 
wordt die onafhankelijkheid beperkt door institutionele verwevenheid met 
de uitvoerende macht. Rechters worden benoemd door de Kroon (dus via de 
regering), en hun carrièrekansen hangen samen met loyaliteit binnen de 
rechterlijke organisatie. Kritische rechters worden zelden gepromoveerd, 
en uitspraken die de staat ernstig zouden kunnen schaden, blijven 
uitzonderlijk. Ook het feit dat de Raad van State – een orgaan dat zowel 
wetgeving beoordeelt als bestuursrechtspraak doet – twee petten draagt, 
ondermijnt de scheiding der machten fundamenteel.

3. Parlementaire controle is illusoir

De Tweede Kamer heeft als taak de regering te controleren, maar die 
controle is in de praktijk zwak en politiek gestuurd. Coalitiepartijen 
stemmen vrijwel altijd mee met het kabinet, zelfs bij evidente 
misstanden. Parlementaire enquêtes leveren harde woorden op maar 
nauwelijks structurele veranderingen. Ministers blijven zitten, of keren 
na een symbolisch aftreden snel terug op een andere post. De macht 
concentreert zich in de coalitietop, waardoor het parlement eerder een 
verlengstuk van de regering is dan een controleur ervan.

4. Rechtsbescherming van burgers is selectief

In een rechtsstaat moet iedere burger gelijke bescherming genieten. In 
Nederland hangt toegang tot recht echter sterk af van geld, kennis en 
sociale positie. Juridische bijstand is duur, gesubsidieerde 
rechtsbijstand is uitgekleed, en complexe procedures ontmoedigen burgers 
om hun recht te halen. Grote bedrijven en overheden beschikken 
daarentegen over teams van juristen en onbeperkte middelen. De 
ongelijkheid voor de wet is daardoor niet theoretisch, maar concreet en 
dagelijks voelbaar.

5. Grondrechten worden structureel uitgehold

Een moderne rechtsstaat garandeert grondrechten, ook tegenover 
overheidsbelangen. Toch heeft Nederland herhaaldelijk grondrechten 
opgeofferd aan efficiëntie of veiligheid. Denk aan de massale 
dataverzameling door de overheid (zoals via SyRI of 
camera­surveillance), het beperken van demonstraties onder het mom van 
‘openbare orde’, en de willekeurige toepassing van noodverordeningen 
tijdens de coronaperiode. De rechterlijke toetsing van wetten aan de 
Grondwet is bovendien verboden — een unieke situatie in Europa die de 
bescherming van grondrechten ernstig verzwakt.

Conclusie

Een rechtsstaat is meer dan een verzameling wetten en procedures; het is 
een cultuur van machtenscheiding, rechtvaardigheid en zelfbeperking van 
de staat. Nederland voldoet op papier aan die eisen, maar in de praktijk 
worden burgers te vaak vermorzeld door bureaucratie, macht 
geconcentreerd bij de uitvoerende macht en rechtvaardigheid opgeofferd 
aan politieke opportuniteit. Een land waarin de staat niet aansprakelijk 
wordt gehouden, de rechter niet vrij is, het parlement tandeloos is, en 
grondrechten onder druk staan, kan zich geen rechtsstaat noemen — 
hooguit een schijnrechtsstaat.