[D66] Apocalypsofie

[René Oudeweg]

[Ik vond het woord 'Antrobsceen' wel goed gevonden.. ]


boekenstrijd.nl
Apocalypsofie - Lisa Doeland - Boekenstrijd
admin
6–8 minutes

Mensen moeten leren uitsterven, schrijft filosoof Lisa Doeland. Want het 
is een vergissing te denken dat het allemaal wel goed komt.  Maar is 
alles dan verloren?

Vanaf de eerste zin van het boek van filosoof Doeland is duidelijk dat 
dit geen feel-good werk gaat worden. Ze begint met de ‘pijnlijke 
waarheid dat de wereld zoals wij die kennen allang voorbij is’. Ook is 
helder, al na die eerste zin, dat dit boek discussie oproept met 
uitgesproken stellingen. Klopt het wat ze zegt?

En wie wordt er bedoeld met dat ‘wij’? De schrijver en de lezer? 
Activisten van Extinction Rebellion, zoals Doeland? De mensheid? Naar 
eigen zeggen gebruikt Doeland het eerste persoon meervoud zo’n 
zevenhonderd keer in het boek, zonder duidelijk te maken wie ze er 
precies mee bedoelt. ‘Want het collectiveert. Het activeert.’ Maar juist 
het collectief maken van problemen kan leiden tot passiviteit. Gooi het 
maar over de schutting bij het ‘wij’.

Apocalypsofie verschilt op een belangrijk punt van vele klimaatboeken 
die nu verschijnen. Hier wordt niet voor de zoveelste keer uitgelegd hoe 
‘we’ de ‘planeet’ kunnen redden. Dit is een uitgesproken pessimistisch 
werk, een pleidooi voor doemdenken. Doeland verzet zich tegen 
‘gevaarlijke fantasieën’ die gebruikt worden om de onrust over de 
diverse crises te bezweren. Redden wat er te redden valt, dat is het 
hoogst haalbare.

Grenzen aan de groei

Het eerste bewijsstuk dat Doeland aanvoert, is het inmiddels vijftig 
jaar oude Grenzen aan de groei, van de Club van Rome. Sinds 1972 is er 
volgens haar ‘niets’ gedaan met de waarschuwingen uit dat rapport. De 
ondergang die daarin werd voorzien, is in volle gang. Ze vermoeit de 
lezer amper met statistieken of andere data die deze stelling 
onderbouwen, dergelijke beweringen worden als voldongen feiten 
gepresenteerd.

Maar er is een ‘ander einde’ mogelijk, schrijft Doeland, een 
karakterisering die eerder onder meer werd gebruikt door de Kroatische 
filosoof Srecko Horvat. Ze volgt hem in de uitleg dat de term apocalyps 
niet ‘het einde van de wereld’ betekent, maar duidt op een onthulling, 
een aankondiging van een wending. Die onthulling is al op tal van 
manieren gedaan, dus in die zin is dit een post-apocalyptische tijd.

Doeland legt een verband met haar activisme voor Extinction Rebellion. 
Actie is er volgens haar niet om te laten zien dat het nog niet te laat 
is, maar omdat het te laat is. Extinction Rebellion zelf schrijft op 
zijn website:  ‘We hebben nog maar een paar jaar om de ergste gevolgen 
van de klimaatcrisis af te wenden, als we niet al te laat zijn.’ Dat 
lijkt behoorlijk overeen te stemmen met de opvatting van Doeland. Maar 
Extinction vervolgt: ‘Wat we de komende paar jaar doen bepaalt de 
toekomst van het leven op Aarde’. Is het idee dat ‘wij’ nu ‘de toekomst’ 
bepalen niet juist een van die ‘gevaarlijke fantasieën’ die de omloop doen?

Dit voorbeeld is tekenend voor de spanning in dit boek. Al stelt Doeland 
dat er onomkeerbare catastrofale ontwikkelingen zijn, ze wil niet het 
verwijt krijgen fatalistisch te zijn. Dat vergt nogal wat uitlegkunst. 
En dat is niet het sterkste punt van dit boek. Doeland heeft haar tekst 
doorspekt met verwijzingen naar tientallen denkers, waar haar eigen 
betoog soms achter schuil dreigt te gaan. Het is speuren naar wat ze 
zelf vindt. De onpraktische woorden die ze zelf bedenkt, zoals 
‘apocalypsofie’ en ‘ecorexia’, helpen daarbij niet.

Loslaten

De geduldige lezer vindt toch genoeg waardevols. Doeland stelt dat ‘we’ 
de wereld die we kennen moeten loslaten en zo een andere toekomst 
mogelijk maken. Niet een wereld van groene dromen, maar een toekomst 
tussen de puinhopen, waarin ‘we’ er het beste van maken. Wie zich richt 
op concretere, lokale acties kan afkomen van het verlammende idee dat 
‘het einde’ nabij is.

Die concrete actie is in ieder geval niet het streven naar een 
‘circulaire economie,’ zoals bekend een doel van het Nederlandse 
kabinet. Geen enkele kringloop is volmaakt rond, zegt Doeland terecht. 
Ook het compenseren van bijvoorbeeld CO2-uitstoot is voortgaan op de 
bekende, heilloze weg.

Die weg is tot dusver vooral kapitalistisch. Doeland zegt het lastig te 
vinden het woord ‘kapitalisme’ te gebruiken, maar doet het toch 
tientallen malen. Ze heeft er beeldende beschrijvingen van zoals: 
‘Kapitalisme is een machine die mensen, dieren en dingen opeet en 
vervolgens dumpt.’ Die economische systeem is volgens haar een van de 
belangrijkste drijvende krachten van de vernietiging van de wereld. Een 
goede tweede is het vooruitgangsdenken, dat tot uiting komt in het 
‘wreed optimisme’ waardoor mensen denken dat het toch nog goed komt.
Er valt iets te redden

In plaats daarvan beveelt ze aan om te leren uitsterven, niet slechts te 
leren sterven, zoals klassieke filosofen betogen. Regelmatig verwijst ze 
naar de zesde uitstervingsgolf. Of de mens op korte termijn wordt 
bedreigd, is onduidelijk. De ene keer wordt die een ‘veerkrachtige 
soort’ genoemd, de andere keer noemt ze de kans groot dat ook de mens 
‘eraan zal moeten geloven’. Hoe dat uitsterven gaat verlopen, wordt ook 
niet uit de doeken gedaan. Doeland schrijft vooral over ecologie, andere 
zogeheten global catastrophic risks zoals kernwapens en kunstmatige 
intelligentie komen niet of amper ter sprake. Maar misschien is de 
verwarring over het lot van de mens niet vreemd, want het gaat over de 
onbekende toekomst. En uitsterven is misschien meer een omschrijving van 
de huidige toestand dan een keiharde voorspelling.

Doeland pakt grote, existentiële kwesties, die vele mensen bezig houden, 
bij de kop. Hoe valt om te gaan met uitstervingsgolven, 
klimaatverandering, vervuiling? Ze zoekt de antwoorden niet in 
technologie, ideologie of een simpele verandering van levensstijl maar 
vooral in een andere manier van leven en denken, een andere houding. 
Verwacht geen simpele of geruststellende antwoorden, wel een grondige 
analyse. Doeland biedt een welkom tegengeluid tegen te rooskleurige 
voorstellingen van zaken, en verrassenderwijs ook tegen te sombere 
verwachtingen. Ja, er gaat veel verloren, maar er valt ook nog iets te 
redden.


Review Date

2023-06-26

Boektitel

Apocalypsofie - Over recycling, groene groei en andere gevaarlijke 
fantasieën - Lisa Doeland