[D66] 'Wetenschap is de nieuwe religie'

[René Oudeweg]

“Wetenschap is geen mening, maar de positie van wetenschap in de wereld
is wel een mening.”

hpdetijd.nl
<https://www.hpdetijd.nl/2022-10-30/het-model-regeert/?share_code=nOeoOIxKvbdN>



  Het model regeert

Bina Ayar
18-24 minutes
------------------------------------------------------------------------

Of het nu gaat om corona, klimaat of stikstof, in elke crisis zijn
modellen heilig. Verwachten we niet te veel van wetenschap? En waar
blijft de ruimte voor het tegengeluid, voor poëzie, mystiek en ethiek,
binnen het mechanistische mensbeeld dat dominant is geworden? Volgens
sommigen ligt het totalitarisme op de loer. ‘De maakbare samenleving
staat niet meer ter discussie.’

“Wetenschap is geen mening, maar de positie van wetenschap in de wereld
is wel een mening.” Aan het woord is Ronald Meester. In de kantine van
het gloednieuwe gebouw van de Vrije Universiteit Amsterdam, waar hij
hoogleraar waarschijnlijkheidsrekening is, hekelt de wiskundige de
gevaren van de maakbare modellenmaatschappij. Meester – casual gekleed,
grote bril en bescheiden glimlach – verkondigt een serieuze boodschap:
we moeten nu opstaan tegen wetenschap als religie, zoals hij het in zijn
boek noemt. Niet alleen om ons te behoeden voor spirituele schaarste,
maar juist ook om de wetenschap te redden.


Ook Mattias Desmet, hoogleraar klinische psychologie aan de Universiteit
Gent, ziet hoe het ontspoorde verlichtingsdenken heeft geleid tot het
tegendeel van rede. “Uit de buik van de verlichtingssamenleving rijst
vanaf begin 21ste eeuw een nieuwe moraal op, die in een aantal opzichten
strenger, wispelturiger, irrationeler en hypocrieter is dan de
religieuze moraal waar de verlichting de mens van wilde verlossen,”
schrijft hij in zijn veelgelezen boek /De psychologie van
totalitarisme/. Volgens de hoogleraar zijn totalitaire tendensen in
fenomenen als de woke-cultuur of de corona-angstcultuur gestoeld op het
psychologische proces van massavorming, ‘een radicaal, irrationeel
collectivisme met autoritaire trekjes’. Het verdwijnen van redelijkheid
uit de ratio toont volgens hem dat de grenzen van de
verlichtingstraditie zijn bereikt.

/“Whenever you find that you are on the side of the majority,//it is
time to reform (or pause and reflect),”/ luidt een populair citaat van
schrijver Mark Twain. Op internet gaan diverse memes rond waarin één
individu opvalt te midden van de eenvormige, grijze massa. De rest loopt
blindelings één richting uit of kijkt gehypnotiseerd naar een
onzichtbaar podium. Het is tegenwoordig minder waarschijnlijk dat daarop
een dominee of schreeuwende dictator staat. Op het 21ste-eeuwse podium
staat een ‘expert’, want de massareligie van nu heet ‘wetenschap’. De
belofte is dat voldoende kennis verlossing brengt van alle lasten van
het leven, de dood incluis.

Boven aan de wetenschappelijke voedselketen staat ‘meetbare wetenschap’.
Alles wat in cijfers, modellen en duizelingwekkende grafieken gevat kan
worden is ‘waarheid’. Riskant, zegt Ronald Meester, want modellen hebben
beperkte voorspellende waarde: “Wat modellen doen is het uitrekenen van
de gevolgen van een aantal aannames. Die aannames zijn subjectief. Als
je in een model bijvoorbeeld inbouwt dat meer vaccinaties tot minder
besmettingen leiden, wat niet zo is, dan is het niet gek dat de
conclusie is dat vaccinatiedwang tot ‘een betere’ virusbestrijding leidt.”

    *Op het 21ste-eeuwse podium staat een ‘expert’, want de massareligie
    van nu heet ‘wetenschap’*

Daarom is niet elk onderwerp is geschikt voor modellering, zegt hij: “Je
kunt een aardige kansberekening maken van hoe vaak je in een casino kop
of munt zal gooien, omdat kop of munt gooien meestal op dezelfde manier
gaat. Veel andere onderwerpen zijn te variabel. Met een model kun je
bijvoorbeeld niet zomaar het aantal ziekenhuisopnames door corona
voorspellen. Om die vraag te beantwoorden moet je het model heel veel
vertellen, zoals wat besmettelijkheid precies is en wat de invloed is
van vaccinaties. In werkelijkheid zijn er geen eenduidige antwoorden op
die vragen.

“De coronamodellen van het RIVM hadden zulke grote foutmarges dat het
eigenlijk onmogelijk was om ernaast te zitten. Op een gegeven moment
waren er modellen die ‘aantoonden’ dat er mogelijk vierduizend ic-bedden
nodig zouden zijn. Iedereen schrikt zich een hoedje en elke maatregel
wordt dan geaccepteerd. Als vervolgens blijkt dat die bedden niet nodig
zijn, kan het RIVM nog altijd beweren dat de maatregelen dus hebben
gewerkt.” 

Voor cijfers geldt, net als voor beelden en woorden, dat ze
gemanipuleerd kunnen worden en zonder context weinig zeggen, zegt
Meester. “Toch worden ze vaak voor ‘feiten’ aangezien. Het aantal
coronadoden zegt zonder gegevens over de hoeveelheid besmettingen niets
over de dodelijkheid van het virus. Met die gegevens erbij bleek dat in
februari 2021 de globale kans om te overlijden aan een besmetting minder
dan 0,5 procent was. Gedifferentieerd naar leeftijd bijvoorbeeld bleek
dat voor mensen onder de veertig de overlijdenskans niet hoger was dan
een op de honderdduizend. Toch werd corona als zeer gevaarlijk aangemerkt.”

*Met zijn nuchtere *constateringen wil hij geen virusleed
bagatelliseren, maar aantonen dat de met cijfers, tabellen, modellen en
statistieken als objectief voorgestelde werkelijkheid niet vrij is van
vooringenomenheid, in dit geval aangewakkerd door indrukwekkende beelden
uit de rest van de wereld. “Dat is niet erg, zolang je je daarvan bewust
bent. Maar als je zegt dat de wetenschap wil dat we tegengeluiden
censureren of grondrechten schrappen, ben je niet met wetenschap bezig
maar met ideologie. Er is nu bijvoorbeeld oversterfte, maar we krijgen
niet de data om te onderzoeken of er een verband is met massavaccinatie.
Dat heeft niets te maken met wetenschap, maar alles met de
heiligverklaring van het vaccin.” 

Het sluit aan bij de titel van zijn boek, waarin hij wetenschap de
nieuwe religie noemt, inclusief de daarbij horende offers, rituelen en
in het geval van corona het vaccin als de messias. Voor een deel van de
wetenschapsvolgers lijkt het simpel: hoe effectiever een maatregel, hoe
beter. Meester: “Maar wat is beter? Is het beter om ouderen op te
sluiten of ongevaccineerden buiten te sluiten? BMI heeft een betere
voorspellende waarde voor ziekenhuisopname dan vaccinatie. Toch werd het
vaccin als enige uitweg gezien. En zelfs als vaccinatie of een lage BMI
honderd procent bescherming biedt, is het de vraag of je mensen ergens
toe kunt dwingen. Laat anderen in hemelsnaam vrij.

“Wetenschap zegt niet wat beter is of waarom we iets moeten doen. Op het
moment dat wetenschap kritiekloos als absolute waarheid wordt
verkondigd, ontken je de waarde van wetenschap. Wetenschap zonder
wijsheid is een ideologie.” 


Zijn volgende boek, dat hij samen met datawetenschapper en modelleur
Marc Jacobs schrijft, gaat uitsluitend over de inzet van modellen voor
beleid. “In één zin samengevat staat in het boek dat modellen niet het
einde van een discussie zijn, maar het begin. Je kunt met modellen zaken
ordenen, laten zien wat je belangrijk vindt. Het geeft richting aan de
discussie, maar niet meer dan dat.”

In alle crisissen, zoals de klimaatcrisis, zijn modellen desondanks
leidend. Meester: “Het klimaat verandert. Uit de cijfers blijkt dat het
warmer is geworden, maar de modellen zeggen niet hoe dat komt, en kunnen
niet voorspellen hoe snel de zeespiegel stijgt. De voorspellingen lopen
dan ook erg uiteen. Hetzelfde geldt voor het stikstofdebat. Wat we nodig
hebben is in alle redelijkheid debatteren over wat we wel en niet weten.
Maar als je vragen stelt bij het stikstofbeleid, ben je een rechtse
boer. Als je dat doet bij het klimaatbeleid, ben je een
klimaatontkenner, en in de coronadiscussie heet je een wappie.”

Het verheffen van wetenschap tot religie is een teken van spirituele
armoede, zegt Meester, die brak met zijn oecumenische en vrijzinnige
kerkelijke gemeenschap, vanwege onderlinge onenigheid over het al dan
niet klakkeloos volgen van dwingende maatregelen als het coronapaspoort.
“Mensen namen een vaccin om op skivakantie te kunnen. Of ze gingen
elkaars QR-code controleren. Fundamenteler dan welke modellen wel of
niet kloppen is de vraag of we alles met wetenschap moeten willen
oplossen. Atheïsten lachen vaak om die rare christenen die in een
sprookje geloven, maar zij geloven net zo goed in een mythe: de mythe
dat de wetenschap ons naar een nieuwe en betere wereld zal leiden.” 

*Het naïeve geloof* dat je via een wetenschappelijke methode de ideale
mens en maatschappij kan realiseren is de essentie van het moderne
totalitarisme, zegt professor Mattias Desmet aan de telefoon vanuit zijn
thuisbasis Gent. “De gruwelijke eugeneticapraktijken in nazi-Duitsland,
waarbij artsen ‘ongezonde’ mensen euthanaseerden voor hun eigen bestwil,
zijn daar een voorbeeld van.”

In zijn boek /Totalitarisme/, dat in verschillende talen is uitgekomen,
heeft de politieke filosofie van Hannah Arendt een belangrijke plaats,
al is de hoofdrol in zijn analyse van het ontspoorde verlichtingsdenken
weggelegd voor zijn vakgebied, de psychologie.

Desmet: “Onzekerheid is voor de mens de grootste kwelling. Dieren
communiceren met een tekentaal. Die tekens betekenen altijd hetzelfde.
Van mensen wordt steeds iets anders verwacht; onzekerheid is inherent
aan het menselijk bestaan. Het vluchten in cijfers komt voort uit een
psychologisch onvermogen om met onzekerheid en de risico’s van het leven
om te gaan.

“De verlichtingstraditie heeft de illusie versterkt dat onzekerheid kan
worden uitgeschakeld. We hebben steeds meer controlemiddelen, regels,
protocollen en procedures, maar al die veiligheidsmechanismen wakkeren
juist angst en onderling wantrouwen aan. Er is nooit genoeg controle, je
ontdekt altijd weer een nieuw gevaar. Je kunt het vergelijken met iemand
die aan een dwangstoornis of paranoia lijdt. Die kun je nooit
geruststellen, omdat er geen definitieve zekerheid bestaat.”

Verregaande technologisering leidde bovendien tot grotere
maatschappelijke onzekerheid, schrijft Desmet. “Economische en
psychologische macht kwam bij een kleinere groep te liggen, bij de
centrale banken en massamedia. De mens werd afhankelijk van de happy
few, en ook eenzaam. Hij verloor intermenselijk contact, voeling met de
zin van zijn werk en met de natuur.”


In zijn boek schetst hij hoe tijdens de vroege verlichting wetenschap
stond voor openheid van geest. Onzekerheid en bescheidenheid hadden
daarin een plaats: grote geesten besloten dat ‘de kern van de dingen
niet in logica is te vatten’. Tegelijkertijd ontstond er een stroming
die de menselijke conditie reduceerde tot een technologisch probleem.

Desmet: “Het idee dat alles is te reduceren tot een ‘technisch
vraagstuk’ gaat ten koste van zingeving. Het is een ontkenning van dat
deel van de realiteit dat niet in cijfers en grafieken is vast te
leggen. Zoals poëzie of mystiek. Maar ook bijvoorbeeld van de enorme
sociaaleconomische en psychische nevenschade van de coronamaatregelen,
die onderbelicht bleef. De psychologische, symbolische en ethische
dimensie van het menselijk wezen hebben geen plek in het mechanistische
wereldbeeld.”

De voedingsbodem voor totalitarisme wordt gevormd door de zinloosheid
van een wereld die geen enkele spirituele betekenis meer heeft, samen
met ‘vrij vlottende angst’ (een algemeen gevoel van angst, dat niet
gericht is op een concreet object), agressie en frustratie, schrijft
hij. “In dictaturen doen mensen wat ze gevraagd wordt, omdat ze bang
zijn voor een dictator. Het huidige totalitarisme is gestoeld in het
psychologische proces van massavorming. Om aan angst, eenzaamheid en
andere eigentijdse kwalen te ontsnappen zoeken mensen hun heil in het
collectief. Dat biedt de illusie van veiligheid.” 

Het opgaan in de gelijkgestemde massa betekent dat iedereen die niet
achter de kudde aan loopt aangeschoten wild is. Desmet: “De massa is
radicaal intolerant tegenover dissidente geluiden, omdat andersdenkenden
ze kunnen terugwerpen in hun oorspronkelijke, angstige staat.
Ongevaccineerden moeten buiten de samenleving geplaatst worden. Critici
van de klimaatbeweging of de Black Lives Matter-beweging mogen geen
podium krijgen. Iedereen die niet meedoet is een verrader van het
collectief. Verklikken is schering en inslag in totalitaire bewegingen.”

Kenmerkend voor totalitarisme is dat het individu wordt onderworpen aan
de ideologie van het collectief. Totalitaire tendensen in de samenleving
beperken zich niet tot bewegingen van onderop. “Uit naam van
terrorismebestrijding, veiligheid, gezondheid of gemak beheerst de
technocratische staatsideologie inmiddels zo’n beetje elk aspect van het
individuele leven,” zegt Desmet. 

*Het kan nog* erger worden, waarschuwt Desmet. Net als voor veel anderen
is een dystopische surveillance-staat een van zijn schrikbeelden, maar
de ultieme consequentie van het rationalistische maakbaarheidsdenken is
transhumanisme, zegt hij. Dat is de ideologie die de mens met
technologie wil upgraden tot een superwezen, dat zelfs zijn eigen dood
kan /deleten/. 

Om te voorkomen dat de mens ten onder gaat aan zijn eigen hoogmoed is
‘de opdracht’ het creëren van een nieuw mens- en wereldbeeld, zegt hij.
Niet door ratio en logica af te schaffen, maar door die te ontstijgen:
“Zoals een krijger de technieken die hij heeft geleerd moet loslaten om
te overleven in de arena.” Wetenschap zou niet alleen om efficiëntie
moeten draaien, maar ook om ‘voeling met eeuwenoude principes als
menselijkheid, vrijheid van meningsuiting, zelfbeschikkingsrecht en
vrijheid van levensbeschouwing’.

Vooral sinds Desmet bij complotdenker Alex Jones zijn verhaal deed (“Ik
praat met iedereen”) krijgt hij veel kritiek. Desmet: “Ik heb de meest
tegenstrijdige dingen gehoord: dat ik voor de CIA werk, mensen angst
aanpraat, dat ik een complotdenker ben en dat ik elk complot misken.”
Klachten richten zich ook op het feit dat hij tegen ‘de
wetenschappelijke consensus’ in zou gaan. Dit versterkt bij hem juist
het idee dat de moed om vrijuit te spreken essentieel is in de zoektocht
naar waarheid. ‘Wetenschap’ wordt volgens hem ten onrechte gezien als
absolute waarheid of als instrument om anderen van het eigen gelijk te
overtuigen. 

Totalitarisme berust volgens Desmet op het geloof in de almacht van het
verstand. De intolerantie van ‘wetenschapsvolgelingen’ staat haaks op de
oorspronkelijke verlichtingsidealen, waarin tolerantie en autonomie hoog
staan aangeschreven. De onredelijkheid van massabewegingen is voor
Desmet een teken dat de verlichtingstraditie zijn beste tijd heeft gehad. 

De problemen die tot totalitaire tendensen leiden zijn reëel, maar de
oplossingen zijn dat niet, zegt zowel Matthias Desmet als Ronald
Meester. De oplossing voor moderne angst is niet meer controle, maar
onzekerheid leren aanvaarden, vindt Desmet. Oude, wijze verhalen bieden
daarbij troost. Meester: “In de Bijbel staat een mooi verhaal waarin
Jezus en zijn leerlingen in het meer van Galilea in een gevaarlijke
storm terechtkomen. Iedereen is volledig in paniek. Na afloop vraagt
Jezus: Waarom was je zo bang? Ik was toch bij je.”


*De tijd is rijp* voor een wijzere omgang met kennis, want de platte
manier van wetenschap bedrijven dreigt ons slaafse volgelingen van
technologie te maken, zegt Meester. De tijdsgeest zit niet mee, ziet hij
ook. In de coronawet dreigt een modelmatige aanpak van epidemieën met
maatschappelijk ontwrichtende maatregelen permanent te worden. Het
antwoord van minister Robbert Dijkgraaf op coronakritiek is een
landelijk centrum voor wetenschapscommunicatie, dat het publiek moet
overtuigen van het belang van ‘meer kennis’. De Koninklijke Nederlandse
Academie van Wetenschappen wil vanwege de coronacrisis meer
gedragswetenschappelijk onderzoek en een online platform waar
wetenschappelijk onderzoek samenkomt om ‘het kaf van het koren te
scheiden’. 

Meester: “We hebben geen overheid nodig die vertelt wat wel en niet
‘goede wetenschap’ is. De coronacrisis toont juist het belang van een
open debat over wetenschappelijke waarden en wijsheid. We denken ten
onrechte dat een QR-code helpt en dan gebruiken we die ook. De maakbare
samenleving staat niet meer ter discussie. In plaats van meer
technologische controle kunnen we beter de wijsheidsliteratuur weer
lezen en daarover praten. Wat voor mensen willen we zijn? Hoe willen we
omgaan met dieren? Wat geven we op voor ‘veiligheid’? Niet alles wat
kan, moet ook.”

De belofte dat we met wetenschap de wereld kunnen onderwerpen is een
gevaarlijke illusie, vindt hij met Desmet. Met wetenschap kun je een
deel van de werkelijkheid begrijpen of beïnvloeden. Die werkelijkheid
verandert bovendien voortdurend, is de boodschap. “Op de rimpelloze
vlakte/ Van een vlekkeloos bestaan/ Kan het plotseling gaan waaien/ Ook
al wil je er niet aan,” zoals het lied /Als het golft/ van De Dijk wil.
Kunnen we ervoor zorgen dat het nooit meer golft? Misschien wel, maar zo
zien we de lichtschitteringen ook niet meer. Mogelijk dooft het licht
dan helemaal. 


    Transhumanisme: dromen over de modelmens

Het summum van het mechanisch-rationalistische denken is het
transhumanisme. Daarin is niet alleen de samenleving maakbaar, maar ook
de mens zelf.

Het transhumanisme staat volgens de officiële definitie van Humanity+
(de voormalige World Transhumanist Association) voor ‘de intellectuele
en culturele beweging die de menselijke conditie fundamenteel wil
verbeteren door toegepaste redelijkheid, via het ontwikkelen en algemeen
beschikbaar maken van technologieën om ouderdom te genezen en de
intellectuele, fysieke en psychische capaciteiten van de mens te
verbeteren’.

Aanhangers van de beweging willen hun huidige lichaam met nieuwe
technieken upgraden, zodat het niet meer veroudert en meer kan
presteren. Het uiteindelijke doel van veel transhumanisten is om
‘posthumanisten’ te worden, ofwel ‘potentieel onsterfelijke,
ongelimiteerde individuen’.

Onder meer de Israëlische historicus en schrijver Yuval Noah Harari
gelooft dat mensen via versmelting met computers in de nabije toekomst
‘bovenmenselijk’ kunnen worden. In zijn boek /Homo Deus – Een kleine
geschiedenis van de toekomst/ beschrijft hij hoe het tijdperk van
humanisme kan overgaan in een wereld waarin algoritmen en data
beslissend zijn voor alles, tot het kiezen van je grote liefde toe. De
mens overwint zijn eigen dood en gaat voor god spelen.

Transhumanistische visioenen zijn niet nieuw en (gelukkig) niet
onomstreden. Volgens hoogleraar klinische psychologie Mattias Desmet,
die werkt aan een nieuw boek over transhumanisme, is het scheppen van
een nieuwe mens de droom van elk totalitair systeem. Ook hoogleraar
waarschijnlijkheidsrekening Ronald Meester noemt in zijn boek
/Wetenschap als nieuwe religie/ het door Harari geschetste mensbeeld
‘behoorlijk beperkt en extreem’: “In het boek van Harari over de
toekomst zul je tevergeefs zoeken naar cultuur, naar kunst en naar
zingeving.”

De huidige omgang met techniek werpt volgens de wiskundige de vraag op
of we de transhumane maatschappij willen, of ‘een menselijke
maatschappij waarin wetenschap en techniek op een menselijke manier
worden ingezet, maar waarin niet alles wat kan ook moet’.
-------------- next part --------------
An HTML attachment was scrubbed...
URL: <http://www.tuxtown.net/pipermail/d66/attachments/20221126/2977e8cb/attachment-0001.html>