<html>
<head>
<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=UTF-8">
</head>
<body text="#000000" bgcolor="#f9f9fa">
<p> </p>
<div id="toolbar" class="toolbar-container"> </div>
<div class="container" style="--line-height: 1.6em;" dir="ltr"
lang="nl">
<div class="header reader-header reader-show-element">“Wetenschap
is geen mening, maar de positie van wetenschap in de wereld is
wel een mening.”</div>
<div class="header reader-header reader-show-element"><br>
</div>
<div class="header reader-header reader-show-element"><a
class="domain reader-domain"
href="https://www.hpdetijd.nl/2022-10-30/het-model-regeert/?share_code=nOeoOIxKvbdN">hpdetijd.nl</a>
<h1 class="reader-title">Het model regeert</h1>
<div class="credits reader-credits">Bina Ayar</div>
<div class="meta-data">
<div class="reader-estimated-time" dir="ltr">18-24 minutes</div>
</div>
</div>
<hr>
<div class="content">
<div class="moz-reader-content reader-show-element">
<div id="readability-page-1" class="page">
<div>
<div>
<div> <picture> <source media="(max-width: 767px)"> <source
media="(min-width: 768px) and (max-width: 1023px)">
<source media="(min-width: 1024px) and (max-width:
1439px)"> <source media="(min-width: 1440px)"> <img
src="https://www.hpdetijd.nl/wp-content/uploads/2022/10/Wetenschap-de-nieuwe-religie-scaled.jpg"
alt="" width="381" height="266"> </picture> </div>
<div>
<p>Of het nu gaat om corona, klimaat of stikstof, in
elke crisis zijn modellen heilig. Verwachten we niet
te veel van wetenschap? En waar blijft de ruimte
voor het tegengeluid, voor poëzie, mystiek en
ethiek, binnen het mechanistische mensbeeld dat
dominant is geworden? Volgens sommigen ligt het
totalitarisme op de loer. ‘De maakbare samenleving
staat niet meer ter discussie.’<br>
</p>
</div>
</div>
<p>“Wetenschap is geen mening, maar de positie van
wetenschap in de wereld is wel een mening.” Aan het
woord is Ronald Meester. In de kantine van het
gloednieuwe gebouw van de Vrije Universiteit Amsterdam,
waar hij hoogleraar waarschijnlijkheidsrekening is,
hekelt de wiskundige de gevaren van de maakbare
modellenmaatschappij. Meester – casual gekleed, grote
bril en bescheiden glimlach – verkondigt een serieuze
boodschap: we moeten nu opstaan tegen wetenschap als
religie, zoals hij het in zijn boek noemt. Niet alleen
om ons te behoeden voor spirituele schaarste, maar juist
ook om de wetenschap te redden.</p>
<div>
<div><br>
</div>
</div>
<p>Ook Mattias Desmet, hoogleraar klinische psychologie
aan de Universiteit Gent, ziet hoe het ontspoorde
verlichtingsdenken heeft geleid tot het tegendeel van
rede. “Uit de buik van de verlichtingssamenleving rijst
vanaf begin 21ste eeuw een nieuwe moraal op, die in een
aantal opzichten strenger, wispelturiger, irrationeler
en hypocrieter is dan de religieuze moraal waar de
verlichting de mens van wilde verlossen,” schrijft hij
in zijn veelgelezen boek <em>De psychologie van
totalitarisme</em>. Volgens de hoogleraar zijn
totalitaire tendensen in fenomenen als de woke-cultuur
of de corona-angstcultuur gestoeld op het psychologische
proces van massavorming, ‘een radicaal, irrationeel
collectivisme met autoritaire trekjes’. Het verdwijnen
van redelijkheid uit de ratio toont volgens hem dat de
grenzen van de verlichtingstraditie zijn bereikt.</p>
<p><em>“Whenever you find that you are on the side of the
majority,</em><em> it is time to reform (or pause and
reflect),”</em> luidt een populair citaat van
schrijver Mark Twain. Op internet gaan diverse memes
rond waarin één individu opvalt te midden van de
eenvormige, grijze massa. De rest loopt blindelings één
richting uit of kijkt gehypnotiseerd naar een
onzichtbaar podium. Het is tegenwoordig minder
waarschijnlijk dat daarop een dominee of schreeuwende
dictator staat. Op het 21ste-eeuwse podium staat een
‘expert’, want de massareligie van nu heet ‘wetenschap’.
De belofte is dat voldoende kennis verlossing brengt van
alle lasten van het leven, de dood incluis.</p>
<p>Boven aan de wetenschappelijke voedselketen staat
‘meetbare wetenschap’. Alles wat in cijfers, modellen en
duizelingwekkende grafieken gevat kan worden is
‘waarheid’. Riskant, zegt Ronald Meester, want modellen
hebben beperkte voorspellende waarde: “Wat modellen doen
is het uitrekenen van de gevolgen van een aantal
aannames. Die aannames zijn subjectief. Als je in een
model bijvoorbeeld inbouwt dat meer vaccinaties tot
minder besmettingen leiden, wat niet zo is, dan is het
niet gek dat de conclusie is dat vaccinatiedwang tot
‘een betere’ virusbestrijding leidt.”</p>
<blockquote>
<p><strong>Op het 21ste-eeuwse podium staat een
‘expert’, want de massareligie van nu heet
‘wetenschap’</strong></p>
</blockquote>
<p>Daarom is niet elk onderwerp is geschikt voor
modellering, zegt hij: “Je kunt een aardige
kansberekening maken van hoe vaak je in een casino kop
of munt zal gooien, omdat kop of munt gooien meestal op
dezelfde manier gaat. Veel andere onderwerpen zijn te
variabel. Met een model kun je bijvoorbeeld niet zomaar
het aantal ziekenhuisopnames door corona voorspellen. Om
die vraag te beantwoorden moet je het model heel veel
vertellen, zoals wat besmettelijkheid precies is en wat
de invloed is van vaccinaties. In werkelijkheid zijn er
geen eenduidige antwoorden op die vragen.</p>
<p>“De coronamodellen van het RIVM hadden zulke grote
foutmarges dat het eigenlijk onmogelijk was om ernaast
te zitten. Op een gegeven moment waren er modellen die
‘aantoonden’ dat er mogelijk vierduizend ic-bedden nodig
zouden zijn. Iedereen schrikt zich een hoedje en elke
maatregel wordt dan geaccepteerd. Als vervolgens blijkt
dat die bedden niet nodig zijn, kan het RIVM nog altijd
beweren dat de maatregelen dus hebben gewerkt.” </p>
<p>Voor cijfers geldt, net als voor beelden en woorden,
dat ze gemanipuleerd kunnen worden en zonder context
weinig zeggen, zegt Meester. “Toch worden ze vaak voor
‘feiten’ aangezien. Het aantal coronadoden zegt zonder
gegevens over de hoeveelheid besmettingen niets over de
dodelijkheid van het virus. Met die gegevens erbij bleek
dat in februari 2021 de globale kans om te overlijden
aan een besmetting minder dan 0,5 procent was.
Gedifferentieerd naar leeftijd bijvoorbeeld bleek dat
voor mensen onder de veertig de overlijdenskans niet
hoger was dan een op de honderdduizend. Toch werd corona
als zeer gevaarlijk aangemerkt.”</p>
<p><strong>Met zijn nuchtere </strong>constateringen wil
hij geen virusleed bagatelliseren, maar aantonen dat de
met cijfers, tabellen, modellen en statistieken als
objectief voorgestelde werkelijkheid niet vrij is van
vooringenomenheid, in dit geval aangewakkerd door
indrukwekkende beelden uit de rest van de wereld. “Dat
is niet erg, zolang je je daarvan bewust bent. Maar als
je zegt dat de wetenschap wil dat we tegengeluiden
censureren of grondrechten schrappen, ben je niet met
wetenschap bezig maar met ideologie. Er is nu
bijvoorbeeld oversterfte, maar we krijgen niet de data
om te onderzoeken of er een verband is met
massavaccinatie. Dat heeft niets te maken met
wetenschap, maar alles met de heiligverklaring van het
vaccin.” </p>
<p>Het sluit aan bij de titel van zijn boek, waarin hij
wetenschap de nieuwe religie noemt, inclusief de daarbij
horende offers, rituelen en in het geval van corona het
vaccin als de messias. Voor een deel van de
wetenschapsvolgers lijkt het simpel: hoe effectiever een
maatregel, hoe beter. Meester: “Maar wat is beter? Is
het beter om ouderen op te sluiten of ongevaccineerden
buiten te sluiten? BMI heeft een betere voorspellende
waarde voor ziekenhuisopname dan vaccinatie. Toch werd
het vaccin als enige uitweg gezien. En zelfs als
vaccinatie of een lage BMI honderd procent bescherming
biedt, is het de vraag of je mensen ergens toe kunt
dwingen. Laat anderen in hemelsnaam vrij.</p>
<p>“Wetenschap zegt niet wat beter is of waarom we iets
moeten doen. Op het moment dat wetenschap kritiekloos
als absolute waarheid wordt verkondigd, ontken je de
waarde van wetenschap. Wetenschap zonder wijsheid is een
ideologie.” </p>
<figure><br>
</figure>
<p>Zijn volgende boek, dat hij samen met datawetenschapper
en modelleur Marc Jacobs schrijft, gaat uitsluitend over
de inzet van modellen voor beleid. “In één zin
samengevat staat in het boek dat modellen niet het einde
van een discussie zijn, maar het begin. Je kunt met
modellen zaken ordenen, laten zien wat je belangrijk
vindt. Het geeft richting aan de discussie, maar niet
meer dan dat.”</p>
<p>In alle crisissen, zoals de klimaatcrisis, zijn
modellen desondanks leidend. Meester: “Het klimaat
verandert. Uit de cijfers blijkt dat het warmer is
geworden, maar de modellen zeggen niet hoe dat komt, en
kunnen niet voorspellen hoe snel de zeespiegel stijgt.
De voorspellingen lopen dan ook erg uiteen. Hetzelfde
geldt voor het stikstofdebat. Wat we nodig hebben is in
alle redelijkheid debatteren over wat we wel en niet
weten. Maar als je vragen stelt bij het stikstofbeleid,
ben je een rechtse boer. Als je dat doet bij het
klimaatbeleid, ben je een klimaatontkenner, en in de
coronadiscussie heet je een wappie.”</p>
<p>Het verheffen van wetenschap tot religie is een teken
van spirituele armoede, zegt Meester, die brak met zijn
oecumenische en vrijzinnige kerkelijke gemeenschap,
vanwege onderlinge onenigheid over het al dan niet
klakkeloos volgen van dwingende maatregelen als het
coronapaspoort. “Mensen namen een vaccin om op
skivakantie te kunnen. Of ze gingen elkaars QR-code
controleren. Fundamenteler dan welke modellen wel of
niet kloppen is de vraag of we alles met wetenschap
moeten willen oplossen. Atheïsten lachen vaak om die
rare christenen die in een sprookje geloven, maar zij
geloven net zo goed in een mythe: de mythe dat de
wetenschap ons naar een nieuwe en betere wereld zal
leiden.” </p>
<p><strong>Het naïeve geloof</strong> dat je via een
wetenschappelijke methode de ideale mens en maatschappij
kan realiseren is de essentie van het moderne
totalitarisme, zegt professor Mattias Desmet aan de
telefoon vanuit zijn thuisbasis Gent. “De gruwelijke
eugeneticapraktijken in nazi-Duitsland, waarbij artsen
‘ongezonde’ mensen euthanaseerden voor hun eigen
bestwil, zijn daar een voorbeeld van.”</p>
<p>In zijn boek <em>Totalitarisme</em>, dat in
verschillende talen is uitgekomen, heeft de politieke
filosofie van Hannah Arendt een belangrijke plaats, al
is de hoofdrol in zijn analyse van het ontspoorde
verlichtingsdenken weggelegd voor zijn vakgebied, de
psychologie.</p>
<p>Desmet: “Onzekerheid is voor de mens de grootste
kwelling. Dieren communiceren met een tekentaal. Die
tekens betekenen altijd hetzelfde. Van mensen wordt
steeds iets anders verwacht; onzekerheid is inherent aan
het menselijk bestaan. Het vluchten in cijfers komt
voort uit een psychologisch onvermogen om met
onzekerheid en de risico’s van het leven om te gaan.</p>
<p>“De verlichtingstraditie heeft de illusie versterkt dat
onzekerheid kan worden uitgeschakeld. We hebben steeds
meer controlemiddelen, regels, protocollen en
procedures, maar al die veiligheidsmechanismen wakkeren
juist angst en onderling wantrouwen aan. Er is nooit
genoeg controle, je ontdekt altijd weer een nieuw
gevaar. Je kunt het vergelijken met iemand die aan een
dwangstoornis of paranoia lijdt. Die kun je nooit
geruststellen, omdat er geen definitieve zekerheid
bestaat.”</p>
<p>Verregaande technologisering leidde bovendien tot
grotere maatschappelijke onzekerheid, schrijft Desmet.
“Economische en psychologische macht kwam bij een
kleinere groep te liggen, bij de centrale banken en
massamedia. De mens werd afhankelijk van de happy few,
en ook eenzaam. Hij verloor intermenselijk contact,
voeling met de zin van zijn werk en met de natuur.”</p>
<figure><br>
</figure>
<p>In zijn boek schetst hij hoe tijdens de vroege
verlichting wetenschap stond voor openheid van geest.
Onzekerheid en bescheidenheid hadden daarin een plaats:
grote geesten besloten dat ‘de kern van de dingen niet
in logica is te vatten’. Tegelijkertijd ontstond er een
stroming die de menselijke conditie reduceerde tot een
technologisch probleem.</p>
<p>Desmet: “Het idee dat alles is te reduceren tot een
‘technisch vraagstuk’ gaat ten koste van zingeving. Het
is een ontkenning van dat deel van de realiteit dat niet
in cijfers en grafieken is vast te leggen. Zoals poëzie
of mystiek. Maar ook bijvoorbeeld van de enorme
sociaaleconomische en psychische nevenschade van de
coronamaatregelen, die onderbelicht bleef. De
psychologische, symbolische en ethische dimensie van het
menselijk wezen hebben geen plek in het mechanistische
wereldbeeld.”</p>
<p>De voedingsbodem voor totalitarisme wordt gevormd door
de zinloosheid van een wereld die geen enkele spirituele
betekenis meer heeft, samen met ‘vrij vlottende angst’
(een algemeen gevoel van angst, dat niet gericht is op
een concreet object), agressie en frustratie, schrijft
hij. “In dictaturen doen mensen wat ze gevraagd wordt,
omdat ze bang zijn voor een dictator. Het huidige
totalitarisme is gestoeld in het psychologische proces
van massavorming. Om aan angst, eenzaamheid en andere
eigentijdse kwalen te ontsnappen zoeken mensen hun heil
in het collectief. Dat biedt de illusie van
veiligheid.” </p>
<p>Het opgaan in de gelijkgestemde massa betekent dat
iedereen die niet achter de kudde aan loopt aangeschoten
wild is. Desmet: “De massa is radicaal intolerant
tegenover dissidente geluiden, omdat andersdenkenden ze
kunnen terugwerpen in hun oorspronkelijke, angstige
staat. Ongevaccineerden moeten buiten de samenleving
geplaatst worden. Critici van de klimaatbeweging of de
Black Lives Matter-beweging mogen geen podium krijgen.
Iedereen die niet meedoet is een verrader van het
collectief. Verklikken is schering en inslag in
totalitaire bewegingen.”</p>
<p>Kenmerkend voor totalitarisme is dat het individu wordt
onderworpen aan de ideologie van het collectief.
Totalitaire tendensen in de samenleving beperken zich
niet tot bewegingen van onderop. “Uit naam van
terrorismebestrijding, veiligheid, gezondheid of gemak
beheerst de technocratische staatsideologie inmiddels
zo’n beetje elk aspect van het individuele leven,” zegt
Desmet. </p>
<p><strong>Het kan nog</strong> erger worden, waarschuwt
Desmet. Net als voor veel anderen is een dystopische
surveillance-staat een van zijn schrikbeelden, maar de
ultieme consequentie van het rationalistische
maakbaarheidsdenken is transhumanisme, zegt hij. Dat is
de ideologie die de mens met technologie wil upgraden
tot een superwezen, dat zelfs zijn eigen dood kan <em>deleten</em>. </p>
<p>Om te voorkomen dat de mens ten onder gaat aan zijn
eigen hoogmoed is ‘de opdracht’ het creëren van een
nieuw mens- en wereldbeeld, zegt hij. Niet door ratio en
logica af te schaffen, maar door die te ontstijgen:
“Zoals een krijger de technieken die hij heeft geleerd
moet loslaten om te overleven in de arena.” Wetenschap
zou niet alleen om efficiëntie moeten draaien, maar ook
om ‘voeling met eeuwenoude principes als menselijkheid,
vrijheid van meningsuiting, zelfbeschikkingsrecht en
vrijheid van levensbeschouwing’.</p>
<p>Vooral sinds Desmet bij complotdenker Alex Jones zijn
verhaal deed (“Ik praat met iedereen”) krijgt hij veel
kritiek. Desmet: “Ik heb de meest tegenstrijdige dingen
gehoord: dat ik voor de CIA werk, mensen angst aanpraat,
dat ik een complotdenker ben en dat ik elk complot
misken.” Klachten richten zich ook op het feit dat hij
tegen ‘de wetenschappelijke consensus’ in zou gaan. Dit
versterkt bij hem juist het idee dat de moed om vrijuit
te spreken essentieel is in de zoektocht naar waarheid.
‘Wetenschap’ wordt volgens hem ten onrechte gezien als
absolute waarheid of als instrument om anderen van het
eigen gelijk te overtuigen. </p>
<p>Totalitarisme berust volgens Desmet op het geloof in de
almacht van het verstand. De intolerantie van
‘wetenschapsvolgelingen’ staat haaks op de
oorspronkelijke verlichtingsidealen, waarin tolerantie
en autonomie hoog staan aangeschreven. De onredelijkheid
van massabewegingen is voor Desmet een teken dat de
verlichtingstraditie zijn beste tijd heeft gehad. </p>
<p>De problemen die tot totalitaire tendensen leiden zijn
reëel, maar de oplossingen zijn dat niet, zegt zowel
Matthias Desmet als Ronald Meester. De oplossing voor
moderne angst is niet meer controle, maar onzekerheid
leren aanvaarden, vindt Desmet. Oude, wijze verhalen
bieden daarbij troost. Meester: “In de Bijbel staat een
mooi verhaal waarin Jezus en zijn leerlingen in het meer
van Galilea in een gevaarlijke storm terechtkomen.
Iedereen is volledig in paniek. Na afloop vraagt Jezus:
Waarom was je zo bang? Ik was toch bij je.”</p>
<figure><br>
</figure>
<p><strong>De tijd is rijp</strong> voor een wijzere
omgang met kennis, want de platte manier van wetenschap
bedrijven dreigt ons slaafse volgelingen van technologie
te maken, zegt Meester. De tijdsgeest zit niet mee, ziet
hij ook. In de coronawet dreigt een modelmatige aanpak
van epidemieën met maatschappelijk ontwrichtende
maatregelen permanent te worden. Het antwoord van
minister Robbert Dijkgraaf op coronakritiek is een
landelijk centrum voor wetenschapscommunicatie, dat het
publiek moet overtuigen van het belang van ‘meer
kennis’. De Koninklijke Nederlandse Academie van
Wetenschappen wil vanwege de coronacrisis meer
gedragswetenschappelijk onderzoek en een online platform
waar wetenschappelijk onderzoek samenkomt om ‘het kaf
van het koren te scheiden’. </p>
<p>Meester: “We hebben geen overheid nodig die vertelt wat
wel en niet ‘goede wetenschap’ is. De coronacrisis toont
juist het belang van een open debat over
wetenschappelijke waarden en wijsheid. We denken ten
onrechte dat een QR-code helpt en dan gebruiken we die
ook. De maakbare samenleving staat niet meer ter
discussie. In plaats van meer technologische controle
kunnen we beter de wijsheidsliteratuur weer lezen en
daarover praten. Wat voor mensen willen we zijn? Hoe
willen we omgaan met dieren? Wat geven we op voor
‘veiligheid’? Niet alles wat kan, moet ook.”</p>
<p>De belofte dat we met wetenschap de wereld kunnen
onderwerpen is een gevaarlijke illusie, vindt hij met
Desmet. Met wetenschap kun je een deel van de
werkelijkheid begrijpen of beïnvloeden. Die
werkelijkheid verandert bovendien voortdurend, is de
boodschap. “Op de rimpelloze vlakte/ Van een vlekkeloos
bestaan/ Kan het plotseling gaan waaien/ Ook al wil je
er niet aan,” zoals het lied <em>Als het golft</em> van
De Dijk wil. Kunnen we ervoor zorgen dat het nooit meer
golft? Misschien wel, maar zo zien we de
lichtschitteringen ook niet meer. Mogelijk dooft het
licht dan helemaal. </p>
<h2>Transhumanisme: dromen over de modelmens</h2>
<p>Het summum van het mechanisch-rationalistische denken
is het transhumanisme. Daarin is niet alleen de
samenleving maakbaar, maar ook de mens zelf.</p>
<p>Het transhumanisme staat volgens de officiële definitie
van Humanity+ (de voormalige World Transhumanist
Association) voor ‘de intellectuele en culturele
beweging die de menselijke conditie fundamenteel wil
verbeteren door toegepaste redelijkheid, via het
ontwikkelen en algemeen beschikbaar maken van
technologieën om ouderdom te genezen en de
intellectuele, fysieke en psychische capaciteiten van de
mens te verbeteren’.</p>
<p>Aanhangers van de beweging willen hun huidige lichaam
met nieuwe technieken upgraden, zodat het niet meer
veroudert en meer kan presteren. Het uiteindelijke doel
van veel transhumanisten is om ‘posthumanisten’ te
worden, ofwel ‘potentieel onsterfelijke, ongelimiteerde
individuen’.</p>
<p>Onder meer de Israëlische historicus en schrijver Yuval
Noah Harari gelooft dat mensen via versmelting met
computers in de nabije toekomst ‘bovenmenselijk’ kunnen
worden. In zijn boek <em>Homo Deus – Een kleine
geschiedenis van de toekomst</em> beschrijft hij hoe
het tijdperk van humanisme kan overgaan in een wereld
waarin algoritmen en data beslissend zijn voor alles,
tot het kiezen van je grote liefde toe. De mens overwint
zijn eigen dood en gaat voor god spelen.</p>
<p>Transhumanistische visioenen zijn niet nieuw en
(gelukkig) niet onomstreden. Volgens hoogleraar
klinische psychologie Mattias Desmet, die werkt aan een
nieuw boek over transhumanisme, is het scheppen van een
nieuwe mens de droom van elk totalitair systeem. Ook
hoogleraar waarschijnlijkheidsrekening Ronald Meester
noemt in zijn boek <em>Wetenschap als nieuwe religie</em>
het door Harari geschetste mensbeeld ‘behoorlijk beperkt
en extreem’: “In het boek van Harari over de toekomst
zul je tevergeefs zoeken naar cultuur, naar kunst en
naar zingeving.”</p>
<p>De huidige omgang met techniek werpt volgens de
wiskundige de vraag op of we de transhumane maatschappij
willen, of ‘een menselijke maatschappij waarin
wetenschap en techniek op een menselijke manier worden
ingezet, maar waarin niet alles wat kan ook moet’.</p>
</div>
</div>
</div>
</div>
<div> </div>
</div>
</body>
</html>