[D66] [JD: 25] Van Tongeren de zesde: 'De denker moet niet activeren, maar afstand nemen en houden.'

[R.O.]

trouw.nl:
19/3:


  Denken betekent: emoties en opinies wegen en duiden


  Denker des Vaderlands

Paul van Tongeren is de nieuwe Denker des Vaderlands. Marc van Dijk 
volgde hem op zijn reis naar Kreta, waar de filosoof een cursus gaf. Eén 
onderwerp stond meteen centraal: dat alles voor mensen betekenis heeft.
MARC VAN DIJK
Van Tongeren: 'De denker moet niet activeren, maar afstand nemen en 
houden.' foto Merlijn Doomernik
Van Tongeren: 'De denker moet niet activeren, maar afstand nemen en 
houden.' foto Merlijn Doomernik
9 juli 2020, Nijmegen

Ik was zeer verbaasd", zegt Paul van Tongeren, niet lang nadat er een 
klein comité voor zijn deur stond in Nijmegen, met bloemen en bubbels. 
Ze kwamen hem zeggen dat hij is verkozen tot Denker des Vaderlands, voor 
de periode van april 2021 tot april 2023. "In vroegere rondes heb ik 
weleens gedacht dat die mogelijkheid bestond, maar meer ook niet," zegt 
hij. "Ik ben in elk geval nooit verbaasd geweest dat ik het níet werd. 
En inmiddels dacht ik: er zijn dingen die voorbijgaan. Dat heb ik ze ook 
gezegd toen ze voor mijn deur stonden: weten jullie wel hoe oud ik ben?"

Dat wisten ze best, en toch was hij volgens de initiërende Stichting 
Maand van de Filosofie de topfavoriet. Wat maakt deze oud-hoogleraar 
wijsgerige ethiek zo geschikt voor deze eervolle rol? Hij is zeventig, 
hij is geen vrouw, hij heeft geen cultureel gemengde achtergrond; hij is 
zoals dat heet een 'oude, witte man'.

Gelukkig compenseert hij dit met bepaalde niet-lichaams-, kleur- en 
leeftijdsgebonden eigenschappen. De opvallendste van die kwaliteiten is 
dat Van Tongeren altijd als hij het woord krijgt, bijvoorbeeld in Trouws 
Filosofisch Elftal, daadwerkelijk aan het denken is. Nooit geeft hij een 
haastig als filosofie verpakte mening, zoals zijn collega's soms weleens 
doen, nee: hij vraagt of hij er even over na mag denken - liefst 
minstens een dagdeel - en begint dan te graven.

Van Tongeren: "Ik heb me de laatste twintig jaar ingezet om in mijn werk 
een brug te slaan tussen de academische filosofie en de 
publieksfilosofie. Die mogen niet uit elkaar groeien, ze hebben elkaar 
nodig. Als Denker des Vaderlands zal ik dus graag de filosofie onder de 
aandacht brengen van het Vaderland, maar ook andersom: de academische 
filosofie laten zien dat dat ze verbinding moet houden met de 
samenleving waarin ze staat. Daar schort het nogal eens aan."

Als hoogleraar in Nijmegen en Leuven werd Van Tongeren een autoriteit op 
het gebied van de filosofie van Nietzsche. Daarnaast is hij een kenner 
van de Aristotelische deugdethiek. Op basis van deze twee specialismes 
heeft hij inmiddels meer dan tien filosofische boeken voor een breed 
publiek geschreven. Boeken die in meerdere talen vertaald zijn en 
waarvan sommige titels vele herdrukken beleefd hebben. Met zijn boek 
Leven is een kunst won hij in 2013 de Socratesbeker voor het meest 
urgente, oorspronkelijke en prikkelende filosofieboek van dat jaar. Het 
verscheen onlangs onder de titel The Art of Living Well in Engelse 
vertaling bij de wereldwijd opererende uitgeverij Bloomsbury.

Over al deze wapenfeiten zal hij zelf niet snel beginnen. Een erudiete 
en bescheiden Denker des Vaderlands dus, maar ook weer niet te 
bescheiden om ja te zeggen toen hij gevraagd werd. Zoals vaker bij 
belangrijke beslissingen consulteerde hij hiervoor zijn vrouw Franca en 
hun drie volwassen kinderen.

22 augustus, 22.00 uur, Kritsa (Kreta)

Een maand later landen we op Kreta. Van Tongeren geeft op dit Griekse 
eiland een cursus over 'geluk bij Aristoteles'. In de avonduren houden 
we interviews, voor een boekje over zijn denkwereld.

Vlak na aankomst, de koffers net uitgepakt, nemen we plaats op het 
dakterras van een huis in het dorpje Kritsa, ons thuis voor deze week. 
Boven de daken uit klinken de geluiden van het dorp met zijn kronkelende 
steegjes; af en toe een auto die door een naburig straatje omhoogkruipt, 
blaffende honden en voortdurend het geratel van krekels. Het is tien uur 
's avonds, maar nog altijd zo'n 23 graden. Boven ons een diepdonkere 
hemel waarin de sterren fonkelend stralen.

Van Tongeren stopt zijn broekspijpen in zijn sokken en smeert zich in om 
de muggen op afstand te houden. Het eerste interview, wat moet de 
openingsvraag zijn? Journalisten zullen hem vragen wat hij als Denker 
des Vaderlands wil agenderen. Wat gaat hij dan antwoorden?

Ik hoef geen vraag te stellen. Zoekend, maar gedecideerd neemt Van 
Tongeren het woord: "Ik zou het willen hebben over iets wat zolang als 
ik bezig ben geweest in de filosofie voor mij leidend is geweest, maar 
lange tijd zonder dat ik het me zelf realiseerde. Het is een gedachte 
die evenzeer filosofisch als religieus is volgens mij. De kortste 
formulering daarvan is: het wonder van betekenis. Het wordt voor mij 
steeds belangrijker dat het in leven en denken daarom gaat, of beter 
nog: dat alles daardoor gedragen wordt, alles wat bij menselijk leven 
hoort en alles wat er überhaupt te denken valt. Het is iets heel 
elementairs, maar ik merk soms tot mijn schrik dat het niet eenvoudig is 
om het te laten zien. Vanaf het moment dat ik ging nadenken over wat ik 
als Denker des Vaderlands ter sprake zou willen brengen, bedacht ik dat 
ik dít aan de orde moest stellen."

Hoe kun je dat 'wonder van betekenis' ervaren?

"Het kan gaan om basale ervaringen. Je staat op, doet de gordijnen open 
en ziet: 'mooi weer', 'rotweer', 'hetzelfde weer'. Dat zijn allemaal 
betekenissen. Je ogen registreren misschien een bepaalde intensiteit van 
het licht, maar een mens kan niet naar buiten kijken zonder onmiddellijk 
betekenis te zien, te horen, te proeven, te ruiken. De werkelijkheid 
toont zich aan ons altijd al in termen van mooi en lelijk, goed en 
slecht, uitdagend of saai. Die betekenissen ervaren we op een 
persoonlijke manier. Ze worden niet 'objectief' geregistreerd, maar 
'subjectief' of persoonlijk ervaren. En toch ervaren we ze als 
'gegeven', als werkelijk; en we delen ze met elkaar zodat de 
werkelijkheid een 'wereld' kan worden, waarin we samen als mensen kunnen 
leven."

Maar waarom zou dat een wonder zijn?

"Ik noem het een wonder omdat ik me erover verwonder. Ik wil het in 
ieder geval als een wonder proberen te redden; het beschermen tegen twee 
bedreigingen. De eerste is de vanzelfsprekendheid waardoor we het niet 
meer opmerken. Je ziet het makkelijk over het hoofd. Zoals je ook heel 
makkelijk niet meer opmerkt dat alles in de wereld kleur heeft. Ik 
verwonder me daar vaak over."

Zoals in het korte gedicht van K. Schippers: 'Als je goed om je heen 
kijkt, zie je dat alles gekleurd is'.

"Ja, precies! Op dezelfde manier kun je zeggen: als je goed om je heen 
kijkt, zie je dat alles betekenis heeft. De tweede bedreiging is het 
quasi-wetenschappelijke reductionisme dat zegt: 'Er is geen betekenis, 
wij geven die betekenis. Zoals er geen schoonheid is. Schoonheid zit 
niet in het ding, maar in de ogen van degene die haar waarneemt. Dat is 
subjectief en dus willekeurig, inwisselbaar'. Alsof 'muziek' de 
subjectieve interpretatie is van wat eigenlijk bestaat in 
geluidstrillingen. Maar het geluid dat we horen heeft voor ons altijd 
meteen al betekenis. Als je niet meteen weet of je 'lawaai' of 'muziek' 
hoort, ga je niet zoeken naar hoe je het geluid dat je opvangt wilt 
interpreteren, maar ga je beter luisteren."

Waarom zou dat 'wonder' beschermd moeten worden?

"Volgens Plato moet de filosoof 'de fenomenen redden'. Dat is wat mij 
betreft: de betekenis redden. Ik denk dat het van belang is recht te 
kunnen doen aan wat mens-zijn is, aan wat wij zijn als mensen. Juist in 
een tijd waarin een sterk gepopulariseerd verwetenschappelijkt denken 
over de mens heerst.

"Je ziet dat bijvoorbeeld wanneer ons gedrag verklaard wordt als 'gewoon 
evolutionair bepaald', of wanneer mensen de boektitel Wij zijn ons brein 
napraten. In plaats van ons mens-zijn uit te leggen op een manier die 
recht doet aan onze ervaring, stellen we ons dan op een onpersoonlijk 
standpunt. Het zal best zo zijn dat mijn verhouding tot mijn kinderen en 
kleinkinderen evolutionair bepaald is, maar daarmee heb ik mijn ervaring 
van die verhouding niet begrepen. Wat ik ervaar, is geen genetisch 
programma, maar bezorgdheid, verdriet, trots, liefde. Dat wil zeggen: 
betekenis. De feitelijkheid van mijn gedrag kan worden verklaard, maar 
de betekenis moet worden uitgelegd. Daar is de filosofie voor nodig."

Een hond slaat aan, en direct reageren andere honden op zijn schelle 
alarmkreten. Het geblaf vult de stilte die even valt in het gesprek. Het 
geluid kaatst tegen de omliggende bergwanden.

En de maatschappij? Heeft die ook belang bij een besef van dat 'wonder 
van betekenis'?

"Jazeker. Het verschil tussen kuddedieren en een samenleving van mensen 
ligt precies in die betekenis. Dit gaat terug op een gedachte van 
Aristoteles. Omdat menselijk en menswaardig leven draait om betekenissen 
- goed, slecht, mooi, lelijk - terwijl die betekenissen nooit 
'objectief' vastgesteld kunnen worden, vormen mensen gemeenschappen 
waarin ze elkaar en elkaars betekenis-verstaan proberen te delen.

"Menselijke communicatie is geen kwestie van prikkel-respons-reacties 
zoals bij de dieren, maar van het duiden van betekenis. Die duiding 
staat nooit vast, en houdt altijd een achtergrond van radicale 
onzekerheid. Je kunt hier niets bewijzen, niets definitief vaststellen. 
Het belang van betekenis enerzijds en de radicale onzekerheid daarvan 
anderzijds betekent dat een gemeenschap van betekeniswezens bestaat in 
een voortdurend publiek debat, gekenmerkt door consensus en dissensus: 
eenstemmigheid en onenigheid. Op het moment dat een politieke orde 
alleen maar consensus is: 'Wij, het ene volk', is de politiek dood. Maar 
de pure dissensus is de chaos. Dat is ook geen politiek."

5 maart 2021, Amsterdam

In de Volkskrant heeft de nieuwe Denker des Vaderlands vanochtend van 
zich laten horen in een opiniestuk, maar nog anoniem. Hij uit kritiek op 
Marli Huijer, een van zijn voorgangers, die in zijn ogen te activistisch 
is geworden op het gebied van coronamaatregelen.

Hij schrijft: 'Uiteindelijk zal het debat leiden tot actie. Maar in 
plaats van op de stoel te gaan zitten van degenen die, sturend in de 
mist, besluiten moeten nemen, moet de filosofie afstand nemen en houden. 
Een Denker des Vaderlands moet tegenstrijdige en complexe emoties, 
ervaringen en opinies wegen en duiden. Als daardoor de mist iets sneller 
optrekt en we wat scherper kunnen zien, zullen die besluiten misschien 
niet makkelijker worden, maar hopelijk wel beter'.

Aan de koffie bespreken we de uiteenlopende, soms felle reacties op zijn 
artikel. Maar er is ook instemming en sommigen vinden zijn woorden 
inspirerend. Hij peinst al over een vervolg. De nieuwe Denker is begonnen.

'Het wonder van betekenis. Op zoek naar geluk en wijsheid met Paul van 
Tongeren' Marc van Dijk, Uitgeverij Boom, 160 blz., €15,-

Live online interview

Marc van Dijk interviewt op 25 maart Paul van Tongeren in Boekhandel 
Roelants in Nijmegen. Lezers kunnen online vragen stellen. Het gesprek 
(van 17 tot 18.30 uur) is te volgen op www.roelants.nl. Op 26 maart, 
wordt 's avonds de Maand van de Filosofie afgetrapt met een online 
evenement in Arminius in Rotterdam, met optredens van onder andere Paul 
van Tongeren en afzwaaiend Denker des Vaderlands Daan Roovers. Tickets 
(à 10 euro) via arminius.nl.

Paul van Tongeren is zesde Denker des Vaderlands

Dat de Denker des Vaderlands een bekend fenomeen is geworden, is te 
danken aan de filosofen die deze tot nu toe vervulden. Ieder deed dat 
met een zelfgekozen motto. Hans Achterhuis noemde zichzelf 
'tegendenker', René Gude 'stand-upfilosoof' en 'meedenker', Marli Huijer 
positioneerde zichzelf als 'tussen-denker', René ten Bos als 
tegendraadse anti-moralist en Daan Roovers legde zich toe op 'publiek 
denken'. Paul van Tongeren vat zijn taak op als 'nadenken'. "Na-denken 
betekent voor mij: afstand nemen en met behulp van voor-denkers aandacht 
vragen voor wat vanzelfsprekend lijkt maar het niet is."

-------------- next part --------------
An HTML attachment was scrubbed...
URL: <http://www.tuxtown.net/pipermail/d66/attachments/20210319/43795993/attachment-0001.html>