<html>
<head>
<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=UTF-8">
</head>
<body text="#000000" bgcolor="#f9f9fa">
trouw.nl:<br>
19/3:<br>
<h1 class="title largetitle capitalizefirstletter">Denken betekent:
emoties en opinies wegen en duiden</h1>
<h1 class="subtitle">Denker des Vaderlands</h1>
<div class="content content-blurb">Paul van Tongeren is de nieuwe
Denker des Vaderlands. Marc van Dijk volgde hem op zijn reis naar
Kreta, waar de filosoof een cursus gaf. Eén onderwerp stond meteen
centraal: dat alles voor mensen betekenis heeft.</div>
<div class="byline">MARC VAN DIJK</div>
<div class="content">
<div id="portraitSlides" class="slides-container portrait"
style="display: block;">
<div class="slides">
<div class="slideimage imagecontent top-large-image-container
portrait large" data-image-weight="1"><img
src="https://visiolink-persgroep.akamaized.net/v1/data/trouw/1204/www/assets/a354270631i0015_max1024x.jpg"
alt="Van Tongeren: 'De denker moet niet activeren, maar
afstand nemen en houden.' foto Merlijn Doomernik"
width="108" height="145"></div>
</div>
<div class="slides-captions" style="min-height: 49px;">
<div class="slides-captions-elm-0 caption"><span
class="start-text">Van Tongeren:</span> 'De denker moet
niet activeren, maar afstand nemen en houden.' foto Merlijn
Doomernik</div>
</div>
</div>
<div class="content-body no-drop-caps">
<div class="h3">9 juli 2020, Nijmegen</div>
<p>Ik was zeer verbaasd", zegt Paul van Tongeren, niet lang
nadat er een klein comité voor zijn deur stond in Nijmegen,
met bloemen en bubbels. Ze kwamen hem zeggen dat hij is
verkozen tot Denker des Vaderlands, voor de periode van april
2021 tot april 2023. "In vroegere rondes heb ik weleens
gedacht dat die mogelijkheid bestond, maar meer ook niet,"
zegt hij. "Ik ben in elk geval nooit verbaasd geweest dat ik
het níet werd. En inmiddels dacht ik: er zijn dingen die
voorbijgaan. Dat heb ik ze ook gezegd toen ze voor mijn deur
stonden: weten jullie wel hoe oud ik ben?"<br>
<br>
Dat wisten ze best, en toch was hij volgens de initiërende
Stichting Maand van de Filosofie de topfavoriet. Wat maakt
deze oud-hoogleraar wijsgerige ethiek zo geschikt voor deze
eervolle rol? Hij is zeventig, hij is geen vrouw, hij heeft
geen cultureel gemengde achtergrond; hij is zoals dat heet een
'oude, witte man'.<br>
<br>
Gelukkig compenseert hij dit met bepaalde niet-lichaams-,
kleur- en leeftijdsgebonden eigenschappen. De opvallendste van
die kwaliteiten is dat Van Tongeren altijd als hij het woord
krijgt, bijvoorbeeld in Trouws Filosofisch Elftal,
daadwerkelijk aan het denken is. Nooit geeft hij een haastig
als filosofie verpakte mening, zoals zijn collega's soms
weleens doen, nee: hij vraagt of hij er even over na mag
denken - liefst minstens een dagdeel - en begint dan te
graven.<br>
<br>
Van Tongeren: "Ik heb me de laatste twintig jaar ingezet om in
mijn werk een brug te slaan tussen de academische filosofie en
de publieksfilosofie. Die mogen niet uit elkaar groeien, ze
hebben elkaar nodig. Als Denker des Vaderlands zal ik dus
graag de filosofie onder de aandacht brengen van het
Vaderland, maar ook andersom: de academische filosofie laten
zien dat dat ze verbinding moet houden met de samenleving
waarin ze staat. Daar schort het nogal eens aan."<br>
<br>
Als hoogleraar in Nijmegen en Leuven werd Van Tongeren een
autoriteit op het gebied van de filosofie van Nietzsche.
Daarnaast is hij een kenner van de Aristotelische deugdethiek.
Op basis van deze twee specialismes heeft hij inmiddels meer
dan tien filosofische boeken voor een breed publiek
geschreven. Boeken die in meerdere talen vertaald zijn en
waarvan sommige titels vele herdrukken beleefd hebben. Met
zijn boek Leven is een kunst won hij in 2013 de Socratesbeker
voor het meest urgente, oorspronkelijke en prikkelende
filosofieboek van dat jaar. Het verscheen onlangs onder de
titel The Art of Living Well in Engelse vertaling bij de
wereldwijd opererende uitgeverij Bloomsbury.<br>
<br>
Over al deze wapenfeiten zal hij zelf niet snel beginnen. Een
erudiete en bescheiden Denker des Vaderlands dus, maar ook
weer niet te bescheiden om ja te zeggen toen hij gevraagd
werd. Zoals vaker bij belangrijke beslissingen consulteerde
hij hiervoor zijn vrouw Franca en hun drie volwassen kinderen.</p>
<div class="h3">22 augustus, 22.00 uur, Kritsa (Kreta)</div>
<p>Een maand later landen we op Kreta. Van Tongeren geeft op dit
Griekse eiland een cursus over 'geluk bij Aristoteles'. In de
avonduren houden we interviews, voor een boekje over zijn
denkwereld.<br>
<br>
Vlak na aankomst, de koffers net uitgepakt, nemen we plaats op
het dakterras van een huis in het dorpje Kritsa, ons thuis
voor deze week. Boven de daken uit klinken de geluiden van het
dorp met zijn kronkelende steegjes; af en toe een auto die
door een naburig straatje omhoogkruipt, blaffende honden en
voortdurend het geratel van krekels. Het is tien uur 's
avonds, maar nog altijd zo'n 23 graden. Boven ons een
diepdonkere hemel waarin de sterren fonkelend stralen.<br>
<br>
Van Tongeren stopt zijn broekspijpen in zijn sokken en smeert
zich in om de muggen op afstand te houden. Het eerste
interview, wat moet de openingsvraag zijn? Journalisten zullen
hem vragen wat hij als Denker des Vaderlands wil agenderen.
Wat gaat hij dan antwoorden?<br>
<br>
Ik hoef geen vraag te stellen. Zoekend, maar gedecideerd neemt
Van Tongeren het woord: "Ik zou het willen hebben over iets
wat zolang als ik bezig ben geweest in de filosofie voor mij
leidend is geweest, maar lange tijd zonder dat ik het me zelf
realiseerde. Het is een gedachte die evenzeer filosofisch als
religieus is volgens mij. De kortste formulering daarvan is:
het wonder van betekenis. Het wordt voor mij steeds
belangrijker dat het in leven en denken daarom gaat, of beter
nog: dat alles daardoor gedragen wordt, alles wat bij
menselijk leven hoort en alles wat er überhaupt te denken
valt. Het is iets heel elementairs, maar ik merk soms tot mijn
schrik dat het niet eenvoudig is om het te laten zien. Vanaf
het moment dat ik ging nadenken over wat ik als Denker des
Vaderlands ter sprake zou willen brengen, bedacht ik dat ik
dít aan de orde moest stellen."<br>
<br>
Hoe kun je dat 'wonder van betekenis' ervaren?<br>
<br>
"Het kan gaan om basale ervaringen. Je staat op, doet de
gordijnen open en ziet: 'mooi weer', 'rotweer', 'hetzelfde
weer'. Dat zijn allemaal betekenissen. Je ogen registreren
misschien een bepaalde intensiteit van het licht, maar een
mens kan niet naar buiten kijken zonder onmiddellijk betekenis
te zien, te horen, te proeven, te ruiken. De werkelijkheid
toont zich aan ons altijd al in termen van mooi en lelijk,
goed en slecht, uitdagend of saai. Die betekenissen ervaren we
op een persoonlijke manier. Ze worden niet 'objectief'
geregistreerd, maar 'subjectief' of persoonlijk ervaren. En
toch ervaren we ze als 'gegeven', als werkelijk; en we delen
ze met elkaar zodat de werkelijkheid een 'wereld' kan worden,
waarin we samen als mensen kunnen leven."<br>
<br>
Maar waarom zou dat een wonder zijn?<br>
<br>
"Ik noem het een wonder omdat ik me erover verwonder. Ik wil
het in ieder geval als een wonder proberen te redden; het
beschermen tegen twee bedreigingen. De eerste is de
vanzelfsprekendheid waardoor we het niet meer opmerken. Je
ziet het makkelijk over het hoofd. Zoals je ook heel makkelijk
niet meer opmerkt dat alles in de wereld kleur heeft. Ik
verwonder me daar vaak over."<br>
<br>
Zoals in het korte gedicht van K. Schippers: 'Als je goed om
je heen kijkt, zie je dat alles gekleurd is'.<br>
<br>
"Ja, precies! Op dezelfde manier kun je zeggen: als je goed om
je heen kijkt, zie je dat alles betekenis heeft. De tweede
bedreiging is het quasi-wetenschappelijke reductionisme dat
zegt: 'Er is geen betekenis, wij geven die betekenis. Zoals er
geen schoonheid is. Schoonheid zit niet in het ding, maar in
de ogen van degene die haar waarneemt. Dat is subjectief en
dus willekeurig, inwisselbaar'. Alsof 'muziek' de subjectieve
interpretatie is van wat eigenlijk bestaat in
geluidstrillingen. Maar het geluid dat we horen heeft voor ons
altijd meteen al betekenis. Als je niet meteen weet of je
'lawaai' of 'muziek' hoort, ga je niet zoeken naar hoe je het
geluid dat je opvangt wilt interpreteren, maar ga je beter
luisteren."<br>
<br>
Waarom zou dat 'wonder' beschermd moeten worden?<br>
<br>
"Volgens Plato moet de filosoof 'de fenomenen redden'. Dat is
wat mij betreft: de betekenis redden. Ik denk dat het van
belang is recht te kunnen doen aan wat mens-zijn is, aan wat
wij zijn als mensen. Juist in een tijd waarin een sterk
gepopulariseerd verwetenschappelijkt denken over de mens
heerst.<br>
<br>
"Je ziet dat bijvoorbeeld wanneer ons gedrag verklaard wordt
als 'gewoon evolutionair bepaald', of wanneer mensen de
boektitel Wij zijn ons brein napraten. In plaats van ons
mens-zijn uit te leggen op een manier die recht doet aan onze
ervaring, stellen we ons dan op een onpersoonlijk standpunt.
Het zal best zo zijn dat mijn verhouding tot mijn kinderen en
kleinkinderen evolutionair bepaald is, maar daarmee heb ik
mijn ervaring van die verhouding niet begrepen. Wat ik ervaar,
is geen genetisch programma, maar bezorgdheid, verdriet,
trots, liefde. Dat wil zeggen: betekenis. De feitelijkheid van
mijn gedrag kan worden verklaard, maar de betekenis moet
worden uitgelegd. Daar is de filosofie voor nodig."<br>
<br>
Een hond slaat aan, en direct reageren andere honden op zijn
schelle alarmkreten. Het geblaf vult de stilte die even valt
in het gesprek. Het geluid kaatst tegen de omliggende
bergwanden.<br>
<br>
En de maatschappij? Heeft die ook belang bij een besef van dat
'wonder van betekenis'?<br>
<br>
"Jazeker. Het verschil tussen kuddedieren en een samenleving
van mensen ligt precies in die betekenis. Dit gaat terug op
een gedachte van Aristoteles. Omdat menselijk en menswaardig
leven draait om betekenissen - goed, slecht, mooi, lelijk -
terwijl die betekenissen nooit 'objectief' vastgesteld kunnen
worden, vormen mensen gemeenschappen waarin ze elkaar en
elkaars betekenis-verstaan proberen te delen.<br>
<br>
"Menselijke communicatie is geen kwestie van
prikkel-respons-reacties zoals bij de dieren, maar van het
duiden van betekenis. Die duiding staat nooit vast, en houdt
altijd een achtergrond van radicale onzekerheid. Je kunt hier
niets bewijzen, niets definitief vaststellen. Het belang van
betekenis enerzijds en de radicale onzekerheid daarvan
anderzijds betekent dat een gemeenschap van betekeniswezens
bestaat in een voortdurend publiek debat, gekenmerkt door
consensus en dissensus: eenstemmigheid en onenigheid. Op het
moment dat een politieke orde alleen maar consensus is: 'Wij,
het ene volk', is de politiek dood. Maar de pure dissensus is
de chaos. Dat is ook geen politiek."</p>
<div class="h3">5 maart 2021, Amsterdam</div>
<p>In de Volkskrant heeft de nieuwe Denker des Vaderlands
vanochtend van zich laten horen in een opiniestuk, maar nog
anoniem. Hij uit kritiek op Marli Huijer, een van zijn
voorgangers, die in zijn ogen te activistisch is geworden op
het gebied van coronamaatregelen.<br>
<br>
Hij schrijft: 'Uiteindelijk zal het debat leiden tot actie.
Maar in plaats van op de stoel te gaan zitten van degenen die,
sturend in de mist, besluiten moeten nemen, moet de filosofie
afstand nemen en houden. Een Denker des Vaderlands moet
tegenstrijdige en complexe emoties, ervaringen en opinies
wegen en duiden. Als daardoor de mist iets sneller optrekt en
we wat scherper kunnen zien, zullen die besluiten misschien
niet makkelijker worden, maar hopelijk wel beter'.<br>
<br>
Aan de koffie bespreken we de uiteenlopende, soms felle
reacties op zijn artikel. Maar er is ook instemming en
sommigen vinden zijn woorden inspirerend. Hij peinst al over
een vervolg. De nieuwe Denker is begonnen.<br>
<br>
'Het wonder van betekenis. Op zoek naar geluk en wijsheid met
Paul van Tongeren' Marc van Dijk, Uitgeverij Boom, 160 blz.,
€15,-</p>
<div class="h3">Live online interview</div>
<p>Marc van Dijk interviewt op 25 maart Paul van Tongeren in
Boekhandel Roelants in Nijmegen. Lezers kunnen online vragen
stellen. Het gesprek (van 17 tot 18.30 uur) is te volgen op
<a class="moz-txt-link-abbreviated" href="http://www.roelants.nl">www.roelants.nl</a>. Op 26 maart, wordt 's avonds de Maand van de
Filosofie afgetrapt met een online evenement in Arminius in
Rotterdam, met optredens van onder andere Paul van Tongeren en
afzwaaiend Denker des Vaderlands Daan Roovers. Tickets (à 10
euro) via arminius.nl.</p>
<div class="h3">Paul van Tongeren is zesde Denker des Vaderlands</div>
<p>Dat de Denker des Vaderlands een bekend fenomeen is geworden,
is te danken aan de filosofen die deze tot nu toe vervulden.
Ieder deed dat met een zelfgekozen motto. Hans Achterhuis
noemde zichzelf 'tegendenker', René Gude 'stand-upfilosoof' en
'meedenker', Marli Huijer positioneerde zichzelf als
'tussen-denker', René ten Bos als tegendraadse anti-moralist
en Daan Roovers legde zich toe op 'publiek denken'. Paul van
Tongeren vat zijn taak op als 'nadenken'. "Na-denken betekent
voor mij: afstand nemen en met behulp van voor-denkers
aandacht vragen voor wat vanzelfsprekend lijkt maar het niet
is."</p>
</div>
</div>
</body>
</html>