[D66] Terugkijken: Hoe het kabinet zich toch weer door het coronavirus liet verrassen (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #717)

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

[Niets 'verrassen' - het gebeurt allemaal expres. Gisteren een 
psychotische briefing, vandaag een psychotisch debat]

Bron:   NRC Handelsblad
Datum:  13 juli 2021
Auteur: Mark Lievisse Adriaanse, Pim van den Dool
URL:    
https://www.nrc.nl/nieuws/2021/07/13/onderschatting-en-overmoed-hoe-het-kabinet-zich-toch-weer-door-het-coronavirus-liet-verrassen-a4050855


Hoe het kabinet zich toch weer door het coronavirus liet verrassen
------------------------------------------------------------------
Van 500 coronabesmettingen per dag naar meer dan 10.000. Hoe heeft het 
zo snel mis kunnen gaan?

Opgetogen staan demissionair premier Mark Rutte (VVD) en Hugo de Jonge 
(Volksgezondheid, CDA) half juni Nederland te woord. 'Hugo de Jonge en 
ik hebben op deze plek meerdere keren de hoop en verwachting 
uitgesproken dat we op weg waren naar een mooie zomer. En die 
verwachting komt gelukkig uit', zegt Rutte. De coronabestrijding 
verloopt zo voortvarend, vindt het kabinet, dat vanaf 26 juni vrijwel 
alle resterende coronamaatregelen opgeheven worden. Alleen de anderhalve 
meter houdt stand, tenzij mensen negatief getest zijn. Dan mag ook die 
meest basale basisregel worden losgelaten.

Amper een maand later staat Nederland er diametraal anders voor. De 
besmettingscijfers zijn sinds de versoepelingen door het dak gegaan en 
zijn de hoogste van Europa. Tienduizenden jongeren zitten door 
besmettingen van henzelf of vrienden in quarantaine. Honderdduizenden 
Nederlanders vrezen voor hun vakantie, nu Nederland de coronabrandhaard 
van Europa is geworden en andere landen reizigers mogelijk gaan 
weigeren.

Het kabinet en het RIVM lieten zich de laatste weken compleet 
overrompelen door de snelle verspreiding van de Delta-variant, blijkt 
uit openbare informatie en gesprekken met betrokkenen. Het kabinet wist 
niet goed welk effect versoepelingen op de besmettingscijfers zouden 
hebben. De modellen waar het besluit op gebaseerd werd, berekenden 
vooral eventuele ziekenhuisopnames. De daadwerkelijke stijging van het 
aantal besmettingen sinds de versoepelingen was volgens het RIVM 'twee 
keer zo snel' als verwacht. Niet voor het eerst deze crisis werd het 
coronavirus daardoor ernstig onderschat.


Lessen uit de zomer van 2020

Als er een les is die het kabinet zegt getrokken te hebben uit de zomer 
van 2020, dan is het deze: dat er niet te snel versoepeld moet worden, 
want dat geeft de maatschappij het gevoel dat 'het' voorbij is. 
Bovendien moet de overheid waakzaam blijven voor een opleving van het 
coronavirus.

Die fout, wordt dit jaar al vroeg besloten, mocht deze keer niet gemaakt 
worden. De crisisorganisatie moet in de zomer in een waakstand blijven 
voor een eventuele opleving. En als die er zijn, dan zal het kabinet 
kunnen ingrijpen.

Als, zou, misschien.

Want in het voorjaar heerst er vooral opluchting. De Britse variant, die 
zich vanaf de jaarwisseling snel door Nederland verspreidt, mag de duur 
van de in december verzwaarde lockdown dan verlengd hebben, het einde 
van de crisis gloort. In het voorjaar denkt het kabinet vooral in het 
scenario dat in de zomer de crisis grotendeels voorbij is. Dan is de 
meerderheid van de volwassen bevolking gevaccineerd. Helemaal vrij zoals 
voor de coronacrisis zal het in de zomer wellicht nog niet zijn, maar in 
juni moet de crisis wel grotendeels onder controle zijn. Met meer 
pessimistische scenario's, bijvoorbeeld de opkomst van een nieuwe, 
gevaarlijkere variant, wordt dan nog geen rekening gehouden.

Het optimisme overwint als blijkt dat, dankzij de lockdown en de 
vaccinaties, het aantal besmettingen snel daalt. De ziekenhuizen stromen 
leeg. Half juni weet het kabinet het zeker: ze gaan de laatste twee 
stappen van het openingsplan tegelijk zetten. 'Beetje bij beetje' is 
veranderd in een reuzenstap, waarmee vrijwel alle overgebleven 
maatregelen worden afgeschaft.

Maar sommige burgemeesters twijfelen. Als je te veel in een keer doet, 
zeggen enkelen van hen in vergaderingen met het kabinet, zal 
maatschappelijk het idee ontstaan dat er niets meer geldt, ook de 
anderhalve meter niet. Ze zien liever dat de stappen toch afzonderlijk 
genomen worden, op 21 juli vervallen dan de laatste maatregelen. Andere 
burgemeesters vinden dat de samenleving al verder is dan het bestuur en 
willen wel dat er sneller versoepeld wordt. Bovendien vindt een deel van 
het kabinet dat er nog harder versoepeld moet worden dan het 
openingsplan beschrijft. De anderhalve meter zou ook wel afgeschaft 
kunnen worden, denken sommigen. Ze zien volle pleinen met grote schermen 
voor zich tijdens het Europees Kampioenschap voetbal.


Rooskleurige prognoses

Terwijl er half juni nog genoeg zorgen zijn. Nog steeds heeft Nederland 
een relatieve hoge besmettingsgraad, met zo'n zestig besmettingen per 
honderdduizend inwoners het dubbele van het gemiddelde in de Europese 
Unie. Reproductiefactor R, die aangeeft hoe snel het virus zich 
verspreidt, ligt boven de 1. Nog geen derde van de volwassenen is 
volledig gevaccineerd. Veel jongeren hebben nog niet eens een prik 
gehad. De WHO adviseert gevaccineerden om vanwege de opkomst van nieuwe 
varianten mondkapjes te blijven dragen. De nieuwe Delta-variant zorgt in 
het Verenigd Koninkrijk al vanaf eind mei voor een forse stijging van 
het aantal besmettingen. Dat die variant ook in Nederland aanwezig is en 
half juni net begint te groeien, lijkt Rutte tijdens een persconferentie 
niet te weten: hij verwijst er nog naar als iets Brits, waarvan nog maar 
moet blijken of het Nederland bereikt.

Toch zijn de prognoses die RIVM-directeur Jaap van Dissel aan het 
kabinet toont rooskleurig. In het advies over de versoepelingen van juni 
staat zelfs dat het OMT 'op korte termijn geen toename verwacht van het 
aantal infecties' door het vaccinatietempo en een gunstig 
seizoenseffect. Sterker nog, het OMT laat noteren dat er - ondanks de 
aanstaande versoepelingen - in de naderende zomerweken 'een verdere 
afname' van de besmettingen te verwachten is.

Maar het effect van de versoepelingen op de besmettingen is niet precies 
bekend. Er wordt door de modelleurs van het RIVM wel gerekend met de 
besmettelijkere Delta-variant, maar vooral in relatie tot de verwachte 
ziekenhuisopnames. Het beeld blijft dankzij vaccinaties daardoor 
gunstig. 'We hebben geen getal gehangen aan het aantal infecties', 
bevestigt RIVM-modelleur Jacco Wallinga. Daardoor zal Nederland binnen 
een paar weken volkomen verrast worden door een drastische stijging van 
het aantal besmettingen.

Het kabinet zet eind juni door. De anderhalve meter blijft nog, maar zal 
half augustus opnieuw beoordeeld worden. Verder worden vrijwel alle 
beperkingen geschrapt. Zelfs de nachtclubs, al anderhalf jaar dicht, 
mogen weer open voor feestgangers die gevaccineerd of getest zijn. De 
mondkapjesplicht in binnenruimtes verdwijnt, een stap die nog bijna geen 
ander Europees land nam. Triomfantelijk werpt demissionair minister Ferd 
Grapperhaus (Justitie, CDA) voor een tv-camera zijn mondkapje af.


Dansen met Janssen

Geleefd door optimisme neemt het kabinet nog een andere gok, die een 
paar weken later symbool geworden lijkt voor de onvoorzichtigheid 
waarmee Nederland versoepelde: 'Dansen met Janssen'. Daarmee moeten 
jongeren overtuigd worden zich te laten vaccineren. Zij kunnen dan 
immers sneller hun leven oppakken: een prik van Janssen is al voldoende. 
'Een ideaal vaccin voor als je klaar wil zijn voor een zomer vol 
festivals', aldus minister De Jonge. Om het nog aantrekkelijker te maken 
kunnen jongeren direct een vaccinatiebewijs krijgen en in theorie 
dezelfde avond nog de club in voor een feest.

Er blijkt geen feitelijke onderbouwing van De Jonge's aanname dat de 
jongeren die Janssen kiezen anders geen prik zouden halen. Het is vooral 
'boerenverstand', zegt een betrokkene achteraf. Dat jongeren direct een 
vaccinatiebewijs krijgen wordt niet aan het OMT voorgelegd: het is een 
risico dat het kabinet door de dan lage besmettingsgraad denkt te kunnen 
nemen. Maar OMT-lid Marion Koopmans zegt stellig: 'Dit zouden wij nooit 
geadviseerd hebben.'

Want het kabinet laat jongeren die nog niet beschermd zijn 'vrij'. Het 
duurt zo'n twee tot vier weken voordat het Janssen-vaccin effectief is. 
Het vaccin beschermt de ontvanger zelf daarna tegen ernstige ziekte, 
maar het is nog niet goed duidelijk in welke mate het vaccin ook tegen 
verspreiding van het virus beschermt. Eerder deze maand laat nieuw 
onderzoek van Janssen bovendien zien dat het vaccin tegen de 
Delta-variant iets minder effectief is.

Terwijl de sluizen worden opengezet, wordt ook de dijkbewaking beperkt. 
De contracten met meerdere grote partijen die voor de GGD bron- en 
contactonderzoek uitvoeren, worden in overleg niet verlengd. Door het 
lage aantal besmettingen is er immers veel minder werk. Tijdelijke 
contracten van veel ervaren medewerkers worden eveneens opgezegd, in 
sommige regio's vertrekken ook leidinggevenden. Wat resteert zijn 
uitgeklede teams, aangestuurd door studenten die snel zijn doorgegroeid 
binnen de organisatie.

Het zijn de overgebleven medewerkers van de GGD'en die als eerste 
doorhebben dat het weer misgaat. Waren ze eerst voor lunchtijd vaak al 
klaar met hun brononderzoeken, kort na de versoepelingen draaien ze 
overuren. Veel besmette mensen zijn op drukbezochte feesten geweest, 
soms testen na afloop honderden jongeren positief. Het toegangstesten 
heeft dat niet kunnen voorkomen. Brandhaardjes zijn al gauw een 
uitslaande brand. De besmettingen nemen zo toe, dat het brononderzoek in 
sommige regio's wordt beperkt. Al snel worden toch weer externe 
medewerkers ingevlogen.


Snelle toename besmettingen

Telt Nederland op 27 juni nog ruim 500 nieuwe positieve tests, in de 
dagen die volgen stijgt het snel boven de duizend en daarna binnen een 
week door naar ruim 10.000 besmettingen afgelopen zaterdag. 
Arts-microbioloog en OMT-lid Marc Bonten zegt dat vooral de grote 
uitbraken in het nachtleven - nieuwe superspreading events - het OMT 
hebben verrast. 'Dat hadden we echt niet gedacht. We dachten dat er een 
systeem klaar stond om te werken met veilige bubbels na testen, maar dat 
is gewoon mislukt.'

'Het liep zeker twee keer sneller op dan wij hadden verwacht', zegt 
RIVM-modelleur Wallinga. Zijn modellen hadden het uitbundige gefeest 
niet voorzien. 'We gaan uit van het gemiddeld aantal contacten in de 
horeca per leeftijdsgroep, het kan zijn dat veel meer mensen gelijk 
enorm hebben gefeest. Dat soort dingen zijn heel moeilijk te 
voorspellen, terwijl het een enorm effect kan hebben.'

Het is waar sommigen al voor vreesden: dat door de laatste twee stappen 
van het openingsplan tegelijk te nemen, maatschappelijk het gevoel zou 
ontstaan dat 'het' voorbij is, met een explosie van feesten tot gevolg - 
en daarmee besmettingen.

Binnen het OMT is de snelle toename door de Delta-variant 'onderschat', 
zegt OMT-lid Marion Koopmans. Ze denkt dat het door de opmars van 
varianten steeds lastiger wordt om te berekenen hoe snel infecties 
oplopen, en wat de precieze link is tussen besmettingen en 
ziekenhuisopnames is. 'Daar worden we wel een beetje zenuwachtig van.'

Bovendien is het zicht op nieuwe varianten troebel. De 
'kiemsurveillance' waarmee positieve monsters onderzocht worden op de 
precieze variant, duurt zo'n twee weken - een periode waarin zo'n 
variant zich razendsnel kan verspreiden. Koopmans: 'In de labs in de 
steden zagen we al een hoger percentage Delta, maar nog niet in de 
nationale steekproef waarmee gerekend werd.'

Wallinga zegt dat in het 'sequencen' van varianten altijd vertraging zit 
en dat die deels onvermijdelijk is. Wel is hij verrast dat de 
Delta-variant eerst weinig gevonden werd in Nederland en in juni 'heel 
hard ging stijgen'. Hij onderzoekt nog hoe dit kan.

Het kabinet kijkt de stijgende cijfers eerst aan en ziet de bijna 
tweehonderd besmettingen in een Enschedese disco in eerste instantie als 
een vervelend incident. Ze schrikken past echt wakker als op woensdag 
het hoogste aantal besmettingen in ruim een maand wordt behaald: 3.688. 
In twee dagen tijd worden maatregelen voorbereid die op vrijdagavond 
worden aangekondigd: de nachtclubs moeten toch weer dicht, grote 
evenementen worden afgelast. Veel zelfreflectie is er op de 
persconferente vrijdagavond niet, Rutte en De Jonge verdedigen de 
eerdere versoepelingen. Zo'n stijging had niemand verwacht.

Pas in de dagen na de persconferentie komen betrokkenen erachter dat 
mensen wel reflectie wilden horen. Maandagmiddag tonen Rutte en De Jonge 
voor de camera berouw. De Jonge zegt: 'Wat toen verantwoord leek, is een 
inschattingsfout is gebleken, zo eerlijk moeten we gewoon zijn'.

--------
(c) 2021 Mediahuis