[D66] Terugkijken: Februari: de verloren maand in de strijd tegen het coronavirus (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #123)

Sat Apr 11 10:36:31 CEST 2020

Bron:   Volkskrant
Datum:  11 april 2020
Auteur: Frank Hendrickx en Huib Modderkolk
URL:    
https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/februari-de-verloren-maand-in-de-strijd-tegen-het-coronavirus~b09e4c7a8/

Februari: de verloren maand in de strijd tegen het coronavirus
--------------------------------------------------------------

Niemand had het door, maar al in februari verspreidde het coronavirus 
zich als een veenbrand door Nederland. Toen de omvang van de epidemie 
duidelijk werd, was het te laat. Wat gebeurde er in die cruciale maand? 
Een reconstructie.

Een merkwaardig verzoek om hulp. Op 7 februari komt een diplomatiek 
bericht binnen bij het ministerie van Buitenlandse Zaken. De Chinese 
ambassadeur in Den Haag, Xu Hong, vraagt om ondersteuning bij de 
organisatie van 'een humanitaire vlucht' naar coronahaard Wuhan. Xu Hong 
wil graag dat het departement de landingsrechten regelt voor een 
vrachtvlucht van Suparna Airlines, een Chinese luchtvaartmaatschappij 
die normaal gesproken niet vliegt op Schiphol.

De trotse wereldmacht China is niet gewend om hulp te vragen, zeker niet 
aan een klein landje als Nederland. Dat het nu toch gebeurt, geeft aan 
hoe nijpend de situatie in China moet zijn. Het ministerie gaat discreet 
om met het verzoek. De 'humanitaire vlucht' - een kwalificatie die nodig 
is om een zogeheten landing slot te krijgen op Schiphol - blijft uit de 
publiciteit.

Ambassadeur Xu Hong klopt in die dagen niet alleen bij de Nederlandse 
overheid aan. Bedrijven die zaken doen met China hebben ook al te horen 
gekregen dat alle hulp welkom is bij de zoektocht naar mondkapjes, 
schorten, brillen, handschoenen, overalls en andere spullen die nodig 
zijn in de strijd tegen de corona-epidemie. Ook stichtingen en 
verenigingen van de Chinese gemeenschap in Nederland komen in actie.

De markt is dan al volledig op hol geslagen. Prijzen voor mondkapjes 
verdubbelen, verdrievoudigen, verviervoudigen. Overalls voor 
zorgpersoneel die eerst nog voor 9,50 euro per stuk verhandeld worden, 
gaan opeens voor 14 euro over de toonbank. Een ondernemer die betrokken 
is bij het Chinese opkoopprogramma is desondanks verbaasd dat hij in 
februari nog relatief makkelijk materialen kan vergaren. 'Heeft 
Nederland deze spullen niet zelf nodig als het virus hiernaartoe komt?', 
vraagt de man die anoniem wil blijven zich dan af. De voorraden bij 
groothandels worden 'als tubes tandpasta leeggeknepen'.

Hij is niet de enige die twijfelt over de voorraden. Op het ministerie 
van Volksgezondheid vindt bijna dagelijks overleg plaats. Begin januari 
heeft RIVM-baas Jaap van Dissel bij zijn reguliere wekelijkse overleg 
met minister voor Medische Zorg Bruno Bruins voor het eerst gesproken 
over het onbekende coronavirus dat eind 2019 is gemeld in China. Als 
medio januari het aantal besmettingen toeneemt en de eerste gevallen in 
Thailand en Japan opduiken, adviseert Van Dissel om een Outbreak 
Management Team (OMT) met experts samen te stellen. Op 24 januari komt 
die groep de eerste keer bijeen.

De eerste tekenen van zorg

Hoewel er nauwelijks zorgen zijn over de verspreiding van het virus - 
Van Dissel schrijft op 25 januari aan het ministerie dat het risico op 
introductie van het virus in Europa 'matig' is en verspreiding binnen 
Europa 'klein' - hebben beschermingsmiddelen wel de aandacht. Meteen bij 
de eerste bijeenkomst van het Bestuurlijk Afstemmingsoverleg (BAo), 
waarin topambtenaren van het ministerie van VWS en regionale 
crisismanagers samen kijken naar de uitvoering van de OMT-adviezen, 
wordt gewezen op mogelijke tekorten bij 'persoonlijke 
beschermingsmiddelen'. Er moet een inventarisatie van de voorraden 
mondkapjes, brillen, overalls en handschoenen komen, luidt de conclusie.

De bezorgdheid is niet ongegrond. De eerste problemen met de 
bevoorrading zijn medio februari al zichtbaar in een paar Nederlandse 
ziekenhuizen. Op het intranet van het St. Antonius Ziekenhuis in 
Nieuwegein staat een bericht over een tekort aan verbandmaterialen. De 
leverancier in China kan niet leveren. Diverse ziekenhuizen in Brabant 
melden dreigende tekorten van mondkapjes en medicijnen.
Wouter van der Horst van de Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen 
(NVZ): 'We werden overvallen door de situatie in China. Een 
middelencrisis zagen we niet aankomen.' In een brief aan leden schrijft 
de NVZ later: 'De risico's op daadwerkelijke tekorten nemen toe en 
zullen op korte termijn moeten worden opgelost.' De ziekenhuizen vragen 
het ministerie om bijstand.

RIVM: uitbraak in Nederland snel onder controle

Meerdere factoren spelen een rol bij de schaarste. In China stokt de 
productie door de draconische coronamaatregelen en tegelijkertijd schiet 
wereldwijd de vraag omhoog naar producten die nodig zijn bij 
infectiebestrijding vanwege de angst voor een pandemie. Bijkomend 
probleem is dat Nederlandse ziekenhuizen uit kostenoverwegingen sturen 
op zo klein mogelijke voorraden die volgens het zogenoemde 
just-in-time-principe worden geregeld. De buffers zijn miniem en 
Nederland heeft geen eigen productiecapaciteit.

De eerste protectionistische maatregelen worden dan ook al afgekondigd. 
Zo verbiedt Thailand op 5 februari de export van mondkapjes en andere 
materialen. Later zullen ook landen als Duitsland en Frankrijk volgen. 
Op 7 februari, precies de dag dat de Chinese ambassadeur bij het 
Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken aanklopt, waarschuwt de 
Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) voor een 'wereldwijd tekort aan 
beschermingsmiddelen tegen het coronavirus'.

Bij de Haagse ministeries gaan desondanks geen alarmbellen af. Nederland 
zegt onmiddellijk zijn medewerking toe bij het verschepen van de 
cruciale spullen naar China. 'We waanden ons onkwetsbaar', zegt een 
ambtenaar terugblikkend.

Ook de belangrijkste adviseur van het kabinet, het RIVM, barst in die 
tijd van het zelfvertrouwen, hoewel er begin februari al coronagevallen 
zijn gemeld in landen als Frankrijk, Duitsland en Italie. RIVM-topvrouw 
Aura Timen, tevens lid van het OMT, noemt eind januari de kans op 
besmettingen in Nederland 'reeel', maar zegt tegen Nu.nl dat een 
eventuele uitbraak waarschijnlijk 'snel onder controle' zal zijn. 'We 
hebben waardevolle ervaringen gedaan met eerdere uitbraken.'

De humanitaire vlucht naar China

Zo landt op 10 februari om 19.50 uur vlucht Y87404 van Suparna Airlines 
op Schiphol. In minder dan twee uur worden de pallets en containers 
ingeladen. Hoeveel er precies in het ruim van de Boeing verdwijnt, 
blijft gissen, maar het gaat om enorme aantallen. Een Nederlandse 
handelaar heeft naar eigen zeggen in zijn eentje al '5 tot 6 miljoen 
mondkapjes, 100 duizend overalls en tien beademingsmachines' opgekocht 
in Nederland, Duitsland en Turkije. 'Ik heb met spullen in mijn handen 
gestaan die in oktober vanuit China naar Nederland kwamen en die nu weer 
teruggingen.'

Ook een bedrijf als KLM draagt een steentje bij. De 
luchtvaartmaatschappij die werkt met Chinese partners levert 'drie 
containers met medische spullen', zo valt in interne communicatie te 
lezen. (Later in maart zullen de Chinese maatschappijen als 
tegenprestatie zo'n 170 duizend mondkapjes en 150 duizend handschoenen 
aan Nederland doneren.)

Om 21.41 uur vertrekt de volgeladen Chinese Boeing richting Shanghai. 
Volgens de officiele opgave van China bij de Nederlandse autoriteiten 
vervoert het vrachtvliegtuig 'maskers, beschermingskleding, handschoenen 
en andere reddingsmiddelen', allemaal spullen waar Nederland niet veel 
later zelfwanhopig naar op zoek moet. Al twee weken later constateert 
het OMT in een memo dat er 'in Nederland problemen zijn met de 
beschikbaarheid van mondkapjes'.

Inmiddels wil niemand nog herinnerd worden aan die dag in februari toen 
vlak voor de uitbraak miljoenen mondkapjes verdwenen uit Nederland. 
'Zoals te doen gebruikelijk bij humanitaire vluchten en uit solidariteit 
met de bevolking van Wuhan heeft Nederland gefaciliteerd in het voorzien 
van landingsrechten voor dit toestel', luidt de officiele verklaring van 
het ministerie van Buitenlandse Zaken na navraag van de Volkskrant. De 
Chinese ambassade laat weten dat 'alle samenwerking binnen het kader van 
de wet is verlopen'.

'Waarom doet de Nederlandse overheid niks?'

Jan Verhoef struint in februari bol.com af op zoek naar mondkapjes. De 
75-jarige emeritus hoogleraar die wordt gezien als een grondlegger van 
de klinische microbiologie in Nederland slaagt er nog in om een paar 
exemplaren op de kop te tikken met de hoogste FFP2-kwaliteit. Ze zijn 
dan nog te verkrijgen 'met een levertijd van een tot twee dagen'. Iets 
later is ook daar de tube leeggeknepen.

Waarom slaat de gepensioneerde microbioloog mondkapjes in en doet de 
Nederlandse overheid dat niet? Het is niet de enige legitieme vraag over 
de aanpak in de cruciale maand februari, vindt Verhoef. Er is in die 
weken voor de grote uitbraak in Europa nog ruimte om 
beschermingsmiddelen in te slaan, om de laboratoria op te schalen, om 
de inkoop en productie van testmaterialen uit te breiden, om 
voorbereidingen te treffen voor het afnemen van serum met antistoffen 
bij genezen patienten. Alleen, het gebeurt niet.

Zijn er in februari al tekenen dat het virus moeilijk te controleren is?

Zeker de cruiseschepen die vanaf eind januari doelloos ronddobberen in 
de Zuid-Chinese Zee omdat geen land ze nog wil laten aanmeren uit angst 
voor een coronauitbraak, zetten Verhoef aan het denken. Die 
vakantieschepen maken duidelijk waarom China er maar niet in slaagt om 
de uitbraak onder controle te krijgen: het nieuwe virus blijkt zich 
razendsnel te verspreiden onder de passagiers. Waarom zou Europa er dan 
wel in slagen om deze epidemie te beheersen, iets wat China met zijn 
autoritaire regime niet is gelukt. Dit wordt 'levensgevaarlijk', denkt 
Verhoef.

De emeritus hoogleraar is zeker niet de enige die met een mengeling van 
fascinatie en bezorgdheid kijkt naar het lot van de cruisschepen. Ze 
zijn dan ook al in het vizier van het RIVM, blijkt uit interne 
documentatie. Zo wordt er in de updates voor de GGD en andere 
zorginstanties uitvoerig bericht over de Westerdam van de Holland 
America Line waarop ook Nederlanders zitten. Op de cruiseschepen blijkt 
voor het eerst dat mensen zonder duidelijke symptomen toch geinfecteerd 
kunnen zijn. 'Het betreft een niet-Nederlandse passagier die klachten 
ontwikkelde na het verlaten van het schip', schrijft de RIVM. Wat dan de 
grote vraag blijft: draagt iemand zonder ziektesymptomen ook bij aan de 
verspreiding?

Bij een positief antwoord wacht het zwartste scenario. Hoe kun je een 
virus controleren als mensen zonder symptomen het verspreiden? De 
deskundigen en adviseurs van het kabinet blijven zich op dat moment nog 
baseren op de Chinese gegevens, maar daarin zitten vooral mensen die wel 
duidelijke symptomen hebben vertoond.

Kun je een land platleggen na een besmettingsgeval?

In Nederland staan de voorjaarsvakanties voor de deur. In het Noorden 
beginnen die op 15 februari, in de rest van het land op 22 februari. Is 
het tijd voor ingrijpende maatregelen? Moeten mensen ontraden worden om 
af te reizen naar Europese landen waar al besmettingen zijn 
geconstateerd?

Zeker in de tweede week van de vakantie worden die vragen actueel. In 
Italie groeit het aantal besmettingen. Het RIVM meldt dan aan de GGD's 
en laboratoria dat er sprake is van transmissie in 'een aantal gemeenten 
in Noord-Italie'. Mensen die terugkeren uit die locaties en klachten 
vertonen die aan de 'casusdefinitie' voldoen, moeten getest worden. Die 
'casusdefinitie' is dan nog zeer eng. In aanmerking komen alleen 
personen met 'koorts (ten minste 38 graden Celsius) en twee of meer van 
de volgende respiratoire verschijnselen: hoesten, neusverkoudheid, 
keelpijn, kortademigheid.'

Volgens Haagse bronnen is er in die tijd nooit een discussie of de 
skivakanties naar Italie ontraden moeten worden. Ook het annuleren van 
carnaval is geen onderwerp van gesprek. 'Het heeft nooit op tafel 
gelegen', aldus een betrokkene op het ministerie van VWS. Dergelijke 
draconische stappen waren toen geen optie, zegt ook hoogleraar virologie 
Marion Koopmans. 'Kun je het land platleggen als er nog niet een 
besmettingsgeval is, alleen omdat er op een paar specifieke plekken in 
Italie besmettingen zijn? Dat hadden we er nooit doorgekregen.'

De aanpak is dan nog duidelijk. Als individuen met coronaverschijnselen 
uit die paar besmettingsgebieden in Noord-Italie terugkeren, moeten ze 
snel getest en geisoleerd worden en volgt er 'contactonderzoek'. Net 
zoals Nederland en internationale instanties als de WHO en het Europees 
Centrum voor ziektepreventie en -bestrijding (ECDC) zich eerder 
baseerden op Chinese gegevens, wordt nu gewerkt met de Italiaanse data 
die dan nog suggereren dat de verspreiding beperkt is.

Nederland moet dit virus kunnen controleren, blijft de gedachte.

Patient 2: alles  blijkt anders dan verwacht

Maar als een vrouw uit Diemen terugkeert van een ski-evenement in 
Lombardije blijkt de gekozen aanpak niet werkbaar. Ze vliegt op 
zondagavond terug vanaf Milaan-Malpensa en voelt zich een paar dagen 
later, op woensdag 26 februari, niet lekker. Ze heeft verhoging en neemt 
een paracetamol. De volgende dag gaat ze naar het Amsterdamse 
UMC-ziekenhuis waar ze werkt als manager in een niet-zorgfunctie. Ze 
heeft er een hoest bijgekregen en haar collega's zien dat ze ziek is. Ze 
belt de huisarts en vertelt over haar klachten. Die houdt ruggenspraak 
met de GGD, maar de GGD adviseert niet te testen. Het vliegveld van 
Milaan en het skigebied vallen niet onder een van de aangewezen 
risicogemeenten van het RIVM. De vrouw: 'De arbo-arts in het ziekenhuis 
heeft toen contact opgenomen met de hoofdviroloog. Die vond de klachten 
meteen verdacht en wilde zich niet strikt aan het lijstje van het RIVM 
houden. Zij heeft me op eigen initiatief getest.'

Nog diezelfde avond, als de vrouw uitgeput op bed ligt, volgt de 
uitslag: ze is positief. Een dag later geeft de Amsterdamse burgemeester 
Halsema, met aan haar zijde de GGD, de burgemeester van Diemen en de 
directeur van de veiligheidsregio, een persconferentie. Halsema noemt de 
situatie voor de vrouw 'buitengewoon akelig'. Ze wordt bekend als 
patient 2 uit Diemen.

Op diezelfde dag past het RIVM het advies aan GGD's aan: de hele regio 
Lombardije is nu een risicogebied. Ook de casusdefinitie wordt 
aangepast: personen met koorts en hoesten of kortademigheid zijn nu 
verdachte gevallen. Het RIVM verzoekt twaalf opschalingslaboratoria ook 
te gaan testen op corona bij specifieke klachten. Een arts-microbioloog 
die bij een van die laboratoria werkt: 'Maar we hebben te weinig 
testmateriaal om de hele week te testen.' In de eerste weken is dat nog 
geen probleem. Nederland test nauwelijks, een paar keer per dag. Maar 
als die aantallen later toenemen, lopen laboratoria tegen grenzen op. De 
arts-microbioloog: 'De drie grote leveranciers van testmateriaal hebben 
niet genoeg en leveren zeer mondjesmaat.'

Die situatie duurt voort tot de dag van vandaag. Tests en andere 
benodigdheden worden nu centraal ingekocht, maar de tekorten blijven. 
'We krijgen materiaal voor een dag testen in de week, terwijl we de hele 
week zouden kunnen testen.' Nog een paar weken, zegt hij, dan is de 
voorraad in Nederland op.

Het virusbombardement uit Italie

Dat patient 2 geen uitzondering is, blijkt al als virologen een week 
later testen uitvoeren op het ziekenhuispersoneel in Brabant. Niet 
alleen blijken er veel meer besmettingen te zijn dan verwacht, ze zijn 
ook nog eens te herleiden naar plekken waar helemaal geen 
corona-uitbraak was gemeld door Italie. Hoogleraar Marion Koopmans, die 
namens Nederland bij de WHO zit, staat paf. 'We hebben te maken gehad 
met een bombardement uit Italie, letterlijk een bombardement van 
virussen via reizigers'.

Niet alleen gaat de verspreiding van het virus veel sneller dan gedacht, 
ook de ernst van de ziekteverschijnselen komt als een verrassing. De 
casus van een 49-jarige vrouw in Gorinchem schudt de ziekenhuizen 
wakker. Ze ligt dagen aan de beademing in een isolatiekamer van het 
Beatrixziekenhuis. Als haar toestand slechter wordt, gaat ze per 
ambulance naar het Erasmus MC in Rotterdam. Daar besluiten artsen haar 
te testen op het nieuwe virus, tien dagen na de eerste ziekenhuisopname. 
Ze blijkt positief en niemand weet waar ze de besmetting heeft 
opgelopen. In Gorinchem had men strikt de regels van het RIVM gevolgd: 
niet testen als iemand niet uit een risicogebied komt of geen contact 
heeft gehad met een besmet persoon.

In de interne documenten van het RIVM staat dan dat de 
'containmentstrategie' een week na de eerste besmetting al achterhaald 
is. De GGD's kunnen het aantal testen niet meer aan, de 
contactonderzoeken vergen veel te veel tijd. Het RIVM erkent dan al in 
een intern stuk: 'Dinsdag 3 maart is de voorraad afnamemateriaal voor 
GGD'en bij het RIVM door de grote vraag en door beperkte leverantie van 
wattenstokken en transportmedium door toeleveranciers zo goed als 
uitgeput. Er is alleen nog beperkte voorraad voor sterke verdenkingen.'

Nederland kan nu alleen nog maar gaan proberen om het virus 'zacht te 
laten landen' zodat het zorgsysteem niet net als in Italie instort.

Daarvoor hebben de ziekenhuizen wel beschermingsmiddelen nodig. 
Inkoopmanagers van ziekenhuizen mailen elkaar eind februari over 
voorraden en aanbiedingen die ze krijgen. Er worden mondkapjes voor 
grove prijzen aangeboden. '4 miljoen maskers voor 10 miljoen euro. Ik 
heb dus aangegeven dat de partij echt kleiner moet.' En: 'Worden jullie 
ook regelmatig gebeld door partijen die FFP-maskers en handenalcohol 
aanbieden voor woekerprijzen? Vandaag werd een partij handenalcohol van 
het huismerk van King aangeboden voor ruim het dubbele van de listprijs. 
Laten we de rijen sluiten en dit soort opportunisten niet de ruimte 
geven.'

In een notitie aan de ambtelijke top van het ministerie van VWS 
waarschuwt directeur Van Dissel van het RIVM op 28 februari voor de 
'wereldwijde schaarste' van vooral mondkapjes. Van Dissel: 'In de media 
moet aandacht komen voor het belang van goed gebruik van de schaarse 
persoonlijke beschermingsmiddelen en onnodig gebruik moet worden 
teruggedrongen.'

Mislukte strategie

Dat de strategie om het virus te controleren zo snel instort, leidt in 
Den Haag amper tot discussie. Premier Mark Rutte wil geen onderlinge 
verwijten. Er moet eenheid uitgestraald worden. 'Als je al iets zegt 
over iemand anders, zeg dan iets positiefs', blijft zijn devies.

Toch broeit zeker in de zorg de onvrede. Waarom wordt het verzorgend 
personeel buiten de ziekenhuizen nog steeds amper getest? Waarom hebben 
mensen in de ouderenzorg amper beschermingsmiddelen? 'De experts in het 
OMT zijn heilig verklaard', zegt een vertegenwoordiger van een 
belangenorganisatie bitter. 'Zelfs de pers stelt geen kritische vragen 
meer. Maar waar blijven die mondkapjes? Wij zien ze niet.'

Ook een burgemeester die een veiligheidsregio aanstuurt, kan zijn 
verwondering over de tekorten die eind februari schrijnend aan het licht 
komen niet verbergen. 'Er zijn zelfs te weinig wattenstaafjes! Dat 
associeer je met een derdewereldland, niet met Nederland.'

Berusting is er ook. Het is een ongekende uitbraak, zo valt te horen bij 
betrokkenen in de crisisteams, alleen te vergelijken met de Spaanse 
griep van ruim een eeuw geleden. De specialisten hebben er bovendien 
keer op keer op gewezen dat er nog veel onduidelijk is over het virus en 
dat de inzichten per dag veranderen.

Had Nederland het anders moeten doen?

Had Nederland desondanks meer moeten doen in die cruciale maand 
februari? 'Achteraf zien we dat het virus zich anders gedraagt dan we 
toen wisten', zegt Sjaak de Gouw die namens GGD GHOR Nederland in het 
Bestuurlijke Afstemmingsoverleg zit. 'Ieder virus is anders en je loopt 
bij een epidemie in het begin altijd achter de feiten aan. 
Onvermijdelijk. Dit virus heeft een incubatietijd van tien dagen, dus 
pas tien dagen later kun je die besmetting vaststellen en maatregelen 
nemen om verdere verspreiding tegen te gaan.'

In maart krijgt Nederland met vertraging het bombardement te zien dat 
eind februari heeft plaatsgevonden. Op 1 maart worden er 10 besmettingen 
gemeld, op 5 maart zijn het er 82, op 9 maart 321. Het zijn slechts 
grove indicaties, want er wordt dan allang niet meer op grote schaal 
getest. Het virus is out of control.

Op 10 maart maakt premier Mark Rutte bekend dat Nederlanders geen handen 
meer mogen schudden en dat Brabanders zoveel mogelijk thuis moeten 
blijven. Op 15 maart sluit het kabinet de scholen, horeca, restaurant en 
sportclubs. Iedereen moet zoveel mogelijk thuisblijven. De intelligente 
lockdown is begonnen.

In februari voelde Nederland zich nog onkwetsbaar; twee weken later 
kraakt het hele zorgstelsel in zijn voegen. In zijn televisietoespraak 
op 16 maart moet premier Mark Rutte de bittere waarheid onder ogen zien: 
'Het coronavirus is onder ons en zal voorlopig onder ons blijven.'

--------
(c) 2020 DPG Media B.V.