[D66] Basale burgerrechten in de knel door nieuwe dwangwet

Thu Jan 10 17:26:46 CET 2019

https://www.tijdschriftdeviant.nl/325-basale-burgerrechten-in-de-knel-door-nieuwe-wet

Basale burgerrechten in de knel door nieuwe wet

12 februari 2017 • Mad Pride Nederland • DWANG

Dinsdag 14 februari stemt de Tweede Kamer over de Wet Verplichte GGZ.
Het wetsvoorstel moet het mogelijk maken om mensen met psychische
problemen sneller gedwongen te behandelen, maar wel liefst in de
thuisomgeving en alleen als zorg op vrijwillige basis niet mogelijk is.
Mad Pride Nederland voorziet ernstige gevolgen voor de rechtspositie van
mensen die psychisch in de knel zitten, en stuurde de volgende
brandbrief naar de Kamerleden in de hoop de stemming nog te beïnvloeden.

Geachte Kamerleden,

Uit het wetsvoorstel spreekt de intentie dat de dwangingreep
proportioneel moet zijn, alleen mogelijk is onder beperkte voorwaarden
en rekening moet houden met de belangen van de patiënt. Dit klinkt
redelijk, maar neemt niet weg dat het huidige voorstel de rechtspositie
van mensen die psychisch in de knel zitten bedreigt. Deze wet:

    doet een ernstige inbreuk op basale burgerrechten die ook gelden
tijdens een psychische crisis, en discrimineert daarmee mensen die
psychisch in de knel zitten;
    is in strijd met de recent door Nederland geratificeerde
VN-Conventie over de Rechten van Personen met een Handicap;
    bestraft indirect armoede en jeugdtrauma;
    heeft meer negatieve dan positieve gevolgen voor de psychische
gezondheid;
    is te gevoelig voor misbruik door familie en andere naastbetrokkenen.

Hieronder lichten wij deze punten toe.

Discriminatie

Willekeurige burgers hoeven niet te bewijzen dat zij niet gevaarlijk
zijn. Mits deze burgers geen strafbaar feit begingen, hoeven zij zich er
geen zorgen over te maken dat de staat hen oppakt en vasthoudt. Ook
mogen ze elke staatsautoriteit de toegang tot hun huis ontzeggen. Dit
recht op vrijheid, veiligheid en eerbiediging van privéleven is
vastgelegd in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM),
artikel 5 en 8.

Mensen die psychisch in de knel zitten, hebben deze zekerheid niet.
Autoriteiten kunnen hun huis binnentreden, doorzoeken (zie artikel 3:2
lid f) en hen vasthouden zonder strafrechtelijke verdenking. Deze
inperking van mensenrechten zou alleen verantwoord zijn als
psychiatrische patiënten ook daadwerkelijk een groter gevaar vormen voor
de publieke veiligheid dan andere mensen. Hiervoor bestaat echter geen
bewijs.1

De gezondheid van deze mensen die psychisch in de knel zitten wordt
ondergeschikt gemaakt aan de publieke veiligheid. Zoals blijkt uit de
grotere rol die toegewezen wordt aan de officier van justitie en de
afwezigheid van vergelijkbare wetgeving voor somatische zorg. Het
herhaaldelijk noemen van ‘Bart van U.’ en ‘Tristan’ in enkele voor deze
wet relevante beleidsrapporten illustreert sterk het onderbuikgevoel en
onbegrip van waaruit deze ingrepen plaatsvinden.

Onder ‘verplichte zorg’ valt verbazingwekkend genoeg ook het doorzoeken
van de woning naar gedragsbeïnvloedende middelen en gevaarlijke
voorwerpen (artikel 3:2 lid f). Deze wet maakt het dus mogelijk om op
basis van onbegrepen (verward) gedrag en zonder huiszoekingsbevel over
te gaan tot strafrechtelijk onderzoek. Wat rechtvaardigt deze
uitzondering? Andere mensen worden met rust gelaten totdat het misdrijf
al gepleegd is. Wij vinden dat het EVRM-artikel 14, het verbod op
discriminatie, ook geldt voor psychische gezondheid. Daarom pleiten we
ervoor dat mensen die psychisch in de knel zitten net zo behandeld
worden als andere burgers.

In strijd met VN-conventie

In 2016 heeft de Nederlandse overheid de VN-Conventie voor de Rechten
van Personen met een Handicap, waaronder psychiatrische patiënten,
geratificeerd. De VN-rapporteurs zien gedwongen behandeling als
mensonwaardig en pleiten voor algehele afschaffing.2 Gedwongen opname en
behandeling is in strijd met het gelijkheidsbeginsel (artikel 5) en het
recht op persoonlijke vrijheid (artikel 14) van deze conventie.

Bestraft indirect armoede en jeugdtrauma

Sociale factoren en trauma hebben een grote invloed op de psychische
gezondheid. Zo stijgen de zelfmoordcijfers na harde bezuinigingen,
privatisering en na een economische crisis.3 Aanhoudende baanonzekerheid
en werkloosheid maken depressief.4 Basisvoorzieningen zoals huurwoningen
worden steeds duurder in verhouding tot lage inkomens. Bovendien is
intolerantie jegens mensen die ‘anders’ zijn nog steeds hoog, met
negatieve gevolgen voor de psychische gezondheid.5 Onderzoekers stellen
daarom dat beleid op het gebied van sociale zekerheid, werkgelegenheid
en huisvesting ook ‘ggz-beleid’ is.6 Alleen al door in betere
voorzieningen te investeren, zullen minder mensen psychisch in de knel
raken. Door hun psychische protest tegen de bezuinigingen met dwang en
medicatie te beantwoorden, geeft de Wet verplichte GGZ een autoritair en
anti-democratisch signaal af. Armoede en jeugdtrauma worden indirect
bestraft.

Inbreuk op basale burgerrechten

a) Het recht op vrijwaring van arbitraire detentie
Psychiaters geven aan dat het vaststellen van gevaar altijd een onzekere
voorspelling inhoudt en dat exacte vaststelling onmogelijk is. De
psychiatrische vaststelling van gevaar hangt af van de willekeurige
theoretische voorkeur en onbewuste vooroordelen van de psychiater en van
statistische correlaties in de bevolking.7 Dat laatste houdt in dat
personen die kenmerken dragen die binnen de bevolking geassocieerd
worden met geweld (of suïcide), sneller als gevaarlijk worden
beoordeeld. Het bestaan van een correlatie in de bevolking betekent nog
niet dat het kenmerk zorgt voor geweld bij een concreet individu. Met
het wetsvoorstel kunnen mensen sneller gedwongen worden opgenomen op
basis van een moeilijk objectiveerbaar gevaarscriterium. Er is derhalve
een groot risico op arbitraire en ook discriminerende detentie, in
strijd met artikel 5 en 7 van het EVRM.

b) Het recht op lichamelijke integriteit
Het wetsvoorstel maakt gedwongen medicatie mogelijk, waarmee het inbreuk
maakt op de lichamelijke integriteit en aldus in strijd is met artikel 3
en 5 van het EVRM en artikel 11 van de Grondwet. Personen moeten zelf
kunnen bepalen wat er met hun lichaam gebeurt, tenzij het vragen van
toestemming onmogelijk is zoals in een noodsituatie. Hoewel het
wetsvoorstel probeert rekening te houden met deze voorwaarden, zijn wij
bezorgd dat daar in de praktijk weinig van komt. De waarborgen die het
wetsvoorstel hiervoor biedt zijn vaag. Bovendien biedt de gewone
medische zorgpraktijk ook al mogelijkheden voor zorg zonder expliciete
instemming in levensbedreigend situaties; zoals een patiënt die buiten
bewustzijn is en daarom beademing krijgt. In de psychiatrie bestaat het
risico, ook onder dit wetsvoorstel, dat door personeelstekort te weinig
serieuze alternatieven voor dwang voorhanden zijn (zoals in een rustige
ruimte even praten). Door onbegrip, angst, vooroordeel en werkdruk wordt
al snel aangenomen dat een psychiatrisch patiënt niet in staat is om
zelf te oordelen over een situatie (vergelijkbaar met de buiten
bewustzijn verkerende somatische patiënt).

c) Het recht op zelfbeschikking
De Wet Verplichte GGZ rechtvaardigt dwang wanneer patiënten niet bekwaam
zijn tot een redelijk oordeel. De relevantie van de wil van de patiënt
wordt ontkend en diens autonomie wordt hem/haar volledig ontnomen.
Zodoende maakt het wetsvoorstel inbreuk op het recht op persoonlijke
integriteit. Het is bovendien gevaarlijk om burgerrechten af te laten
hangen van een door autoriteiten ingevulde definitie van ‘een redelijk
oordeel’. Die fout is ook tijdens het imperialisme gemaakt. Deze
definitie van ‘redelijkheid’ zal altijd de dominante normen
weerspiegelen en het is de vraag of zulke ongeschreven normen zo’n
sterke invloed mogen uitoefenen op de vrijheid van personen. Een
kernwaarde van onze vrije samenleving is juist dat mensen zelf mogen
bepalen hoe zij willen leven, hoe bizar die wensen ook zijn, zolang het
geen strafbare handelingen betreft. Het hebben van een ‘abnormale
identiteit’ of rare voorkeuren of levensstijl moet niet gereduceerd
worden tot ‘verward gedrag’: als de persoon zelf niet lijdt en derhalve
geen zorg wil, is dat zijn of haar goed recht. Dit hebben we bij
transgenders al begrepen. Het is een kleine stap om dit begrip te
verbreden naar alle mensen die als afwijkend worden gezien.

Negatieve gevolgen voor psychische gezondheid

Meer dwang in de zorg zou mensen die psychisch in de knel zitten moeten
helpen om de zo noodzakelijk geachte zorg te ontvangen. Toch wijst
groeiend bewijs op de contraproductieve effecten van gedwongen opname en
gedwongen zorg. Grootschalig onderzoek wijst erop dat (de dreiging van)
dwangopname juist suïcidaliteit in de hand kan werken, zelfs daar waar
mensen initieel niet suïcidaal waren.8 Het is erg ingrijpend om te
ervaren dat je wil er niet toe doet in de onderhandeling over jouw lot.
Dit verlies van identiteit en controle wordt soms ervaren als erger dan
sterven, waardoor (de dreiging van) dwangopname dus zorgt voor suïcidale
gedachten.

Ook betwisten wij de aanname dat dwangmedicatie thuis minder ingrijpend
zou zijn. Thuis zou een veilige plek moeten zijn (en is soms de enige),
maar wordt door dwangmedicatie geassocieerd met binnendringing.

Naast suïcidaliteit kan ook agressiviteit uitgelokt worden door (angst
voor) vrijheidsbeneming, paternalistisch toespreken en dwang, ook onder
mensen die normaal niet gewelddadig zijn. Niet iemands gevaarlijkheid
wordt dan gemeten, maar de reactie op dwang en autoriteit. Dit gedrag
zou dus niet meegenomen mogen worden in besluiten over verdere dwang.

Gevoelig voor misbruik door naasten

De grotere rol die de familie krijgt (zonder noodzakelijke toestemming
van de patiënt) kan de positie van kinderen uit disfunctionele gezinnen
schaden. Ouders krijgen zo extra middelen om hun kind bang te maken of
te straffen, bijvoorbeeld voor het uiten van hun seksuele oriëntatie of
genderidentiteit. Volgens het wetsvoorstel kan iedereen een verzoek voor
dwangzorg indienen over een persoon (artikel 5:2 lid 1). Hierdoor kan de
wet misbruikt worden tegen mensen die gepest worden vanwege hun ‘anders’
zijn.

Mensen die psychisch in de knel zitten, kunnen gaan anticiperen op
dwangopname en gedwongen huisbezoeken, wat een constante stressor
introduceert in hun toch al zware leven. Het beheersbaar houden van deze
stress wordt door anderen al snel opgevat als ‘verward gedrag’, waarmee
dit een zelfvervullende voorspelling wordt. Ervaring met dwang kan ook
erna nog lang doorwerken als een traumatische en stigmatiserende ervaring.

Enige verzachtende hervormingen op verplichte psychiatrische zorg zullen
hoogstens cosmetische veranderingen zijn in een systeem dat in z’n
geheel moet veranderen. Graag zien we een ander wetsvoorstel verschijnen
dat de verplichte ggz opheft en de toegankelijkheid van de reguliere ggz
verruimt. Alleen zo zijn de rechten van psychiatrische patiënten
daadwerkelijk gewaarborgd en worden disproportionele ingrepen op
individuele levens voorkómen. Wij geloven dat er in alle gevallen een
vrijwillig alternatief is en vinden dat mensen het recht hebben om
‘anders’ te zijn.

Wij hopen dat u deze overwegingen in acht neemt bij het stemmen.

Mad Pride Nederland (www.madpride.nl)
Ondersteund door Stichting Perceval, Doortje Kal (project Kwartiermaken
en emeritus bijzonder lector Hogeschool Utrecht) en Christina Taft
(Everyday Psych Victims Project)

Illustraties: Jolijn Santegoeds verbleef van haar 16de tot haar 18de
geregeld in de isoleercel. Men sloot haar daarin op vanwege
zelfmoordneigingen, maar de eenzame opsluiting maakte de wanhoop alleen
maar groter. Na haar ontslag uit de ggz is Santegoeds  de actiegroep
‘Tekeer tegen de Isoleer!’ begonnen, waarmee ze onder meer tegen de Wet
Verplichte GGZ ageert. In 2010 publiceerde ze dit fotoproject op
Flickr.com over haar ervaringen in de isoleercel.

Noten
1. Zie literatuuroverzicht opgesteld door het Britse Royal College of
Psychiatrists (2008): ‘Rethinking risk to others in mental health
services’. College Report CR150. Londen: Royal College of Psychiatrists.
2. Zie
http://www.ohchr.org/en/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=16583&LangID=E
3. Kentikelenis, A., Karanikolos, M., Reeves, A., McKee, M. & Stuckler,
D. (2014), ‘Greece’s Health Crisis: From Austerity to Denialism.’
Lancet, 383, 748-753. En
http://www.vu.nl/nl/Images/Advies_inzake_streefcijfer_suicide_26_februari_2013_tcm289-343812.pdf.
4. Burchell, B. (2011), ‘A Temporal Comparison of the Effects of
Unemployment and Job Insecurity on Wellbeign.’ Sociological Research
Online, 9:1-20, http://www.socresonline.org.uk/16/1/9.html.
5. Hatzenbuehler, M.L, Phelan, J.C. & Link, B.G. (2013), ‘Stigma as a
Fundamental Cause of Population Health Inequalities’. Am J Public
Health, 103(5), 813-821.
6. Professor David Stuckler in
http://www.nytimes.com/2013/05/13/opinion/how-austerity-kills.html.
7. Royal College of Psychiatrists (2008), ‘Rethinking Risk to Others in
Mental Health Services.’ London: Royal College of Psychiatrists.
8. Susan Stefan, 2016, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/27363560.