De kloof

[Fritz van Rikxoort]

REPLY TO: D66 at nic.surfnet.nl

Aardig verhaal in Nederlands Dagblad met hoogleraar Joke deVries (Leiden).
Kan er alleen aan toevoegen dat ingewijden in overheidssectoren, ook van
D66, directe en indirecte corruptie melden waarbij ook topsalarissen enorm
stijgen, ondanks bezuinigingen op de werkvloeren.

De Jan-Mulderfactor in de Nederlandse politiek

http://www.nd.nl/newsite/artikel.asp?id=63459

door onze redacteur Piet H. de Jong

Het evenwicht in de politiek is zoek. Hoogleraar bestuurskunde Jouke de
Vries onderzocht samen met Sebastiaan van der Lubben de revolte in de
vaderlandse politiek. ,,De omgekeerde democratie van de massa roept emoties
op die nauwelijks worden gekanaliseerd.''

DEN HAAG - Jouke de Vries, hoogleraar bestuurskunde in Leiden en
wetenschappelijk directeur van de Campus Den Haag van de Leidse
Universiteit, maakte samen met Sebastiaan van der Lubben studie van de
revolte in de vaderlandse politiek. Eerder beschreef De Vries de stijl van
regeren van het paarse kabinet in de jaren 1994-1998. Onder premier Kok werd
de managementstijl van Lubbers (CDA) voortgezet. ,,Paars zie ik als het
hoogtepunt van de managementstaat.'' Onder paars werkten PvdA en VVD op een
zakelijke manier samen. Thema's als de integratie van buitenlanders en
bestrijding van criminaliteit kwamen niet op de politieke agenda. ,,Fortuyn
is zeker ook een reactie op die technocratische managementstijl en de
verwaterde paarse politiek. Pim Fortuyn sprak van de puinhopen van acht jaar
paars. Dat klopt niet voor wat betreft het eerste paarse kabinet, maar voor
paars II gaat die constatering grotendeels wel op. Onder paars was er geen
behoorlijke oppositie. Het CDA was met zichzelf bezig. In de samenleving
zijn er altijd wel onlustgevoelens. Die moeten in de politiek dan wel een
ventiel hebben.''

De Vries stelt dat in Nederland de politiek altijd uitging van samenwerking
door verschillende partijen, ook wel de pacificatiedemocratie genoemd. Dat
evenwicht is met de komst van Pim Fortuyn als uitdager van het oude bestel
onderbroken. ,,Hij zette de restanten van de pacificatiepolitiek op z'n kop.
Herstel van het evenwicht is nog niet ingetreden.''

Jouke de Vries hoeft maar terug te grijpen op het referendum over de
Europese grondwet van vorige week. Terwijl 85 procent van alle Kamerleden en
de regering het 'ja' verdedigde, liet het Nederlandse volk met tweederde een
luid en duidelijk 'nee' horen. De Vries spreekt met een dure term van een
'paradigmawisseling', een omwenteling in het denken over politiek bedrijven.
,,Wat in de politiek altijd redelijk was, werkt(e) niet langer. De agenda
kreeg een draai van 180 graden. In het beroemde tv-debat van 6 maart 2002,
na de raadsverkiezingen, zag je twee werelden botsen. De oude politieke
agenda had verloren. Toch probeert de oude macht terug te vechten. Bij het
referendum zag je dat oude kanonnen als Wim Kok en Wim Duisenberg weer van
stal werden gehaald om het 'ja' aan de man te brengen. Dat werkt niet meer.
De elite denkt internationaal en Europees, maar de bevolking heeft hen
daarin niet gevolgd. Ze hadden Marco van Basten moeten vragen het volk te
overtuigen, zoals Johan Cruyff dat met succes in Spanje heeft gedaan.''

Voor De Vries staat vast dat 6 maart 2002 het 'kantelmoment' was tussen de
oude en de nieuwe politiek. ,,Natuurlijk is de zomer van 2001 van belang,
het aangekondigde vertrek van Kok en kort daarop de terroristische aanslagen
van al-Qaeda op de 'Twin Towers' en het Pentagon in de VS. ,,Op 6 maart 2002
begon de triomftocht van Fortuyn in het sociaal-democratische bolwerk
Rotterdam. 's Avonds had je het historische tv-debat, waarbij de
campagneleiding van de PvdA wanhopig probeerde via de sms in contact te
komen met Melkert. Die had zijn mobieltje niet aanstaan en bleef
onderuitgezakt in zijn stoel hangen.''

De Vries vroeg zich na Fortuyn af wat er aan de hand was in Nederland. ,,In
eerste instantie dacht ik aan een revolutie. Maar een revolutie in Nederland
is toch een vreemde gedachte. Ik ben me in de wetenschappelijke literatuur
hierover gaan verdiepen. Er is sprake van een revolte in de Nederlandse
politiek. Een revolutie gaat altijd gepaard met veel geweld. Daarvan is hier
geen sprake, al is er natuurlijk wel een politieke moord gepleegd. Bij een
revolte is er sprake van een vervanging van de politieke gezagsdragers én
van het beleid binnen het raamwerk van de democratie. Dat was het geval bij
de Fortuyn-revolte.''

Jorwerd en Allah

Het kantelmoment mag dan exact zijn aan te geven, voor een revolte in de
politiek is meer nodig. Er zijn, volgens de wetenschapper,
aanjaagmechanismen, structurele ontwikkelingen én een uitdager van het
bestel nodig om een revolte te doen slagen. Een van de dieperliggende
oorzaken heeft De Vries gesymboliseerd in een aanpassing van de titel van
Geert Maks bestseller over Jorwerd. 'Hoe God verdween uit Jorwerd en Allah
zich vestigde in Rotterdam'. ,,Mak beschrijft uitstekend de veranderingen op
het platteland, maar de stadscultuur veranderde in die periode minstens zo
ingrijpend. Nederland kan niet meer een blanke, christelijk gestempelde
natie genoemd worden. Dat heeft gevolgen voor de samenleving en geeft ook
spanningen.''

Bij hun studie naar de politieke revolte kwamen De Vries en Van der Lubben
erachter dat de verdedigingslinie van Kok, Melkert (PvdA) en Dijkstal (VVD)
opgesteld tegenover Fortuyn niet klopte. ,,Zij beriepen zich op de drastisch
gewijzigde situatie na de aanslagen van 11/9/2001. Daarvóór was er al sprake
van een crisis in het bestuur. De vuurwerkrampen in Enschede en Volendam
stelden het bestuurlijke gedoogbeleid onder hevige kritiek. Oud-ombudsman
Oosting concludeerde dat er een 'culturele revolutie' in het bestuur nodig
was. De overheid functioneerde niet goed. Er was zeker een gezagscrisis in
het eerste en laatste jaar van paars II. Fortuyn speelde daar met zijn
puinhoop-theorie gretig op in.''

Fortuyn is, zeker aanvankelijk, door de politiek maar ook door de media
onderschat, concludeert De Vries. ,,Links dacht dat Fortuyn een rechtse
agenda had, maar hij had ook een linkse agenda. In de politieke theorie
spreekt men van het hoefijzermodel waarbij de uitersten elkaar raken. Je zag
het ook weer bij het referendum over de grondwet waarbij Van Bommel (SP) en
Wilders gezamenlijk optrokken. In zijn kritiek op het functioneren van de
overheid had Fortuyn dezelfde kritiek als de PvdA.''

De uitdager van het bestaande politieke bestel en het hem toegekende
charisma speelt een belangrijke rol in het al of niet slagen van een
revolte. De Vries geeft aan dat charisma van belang is, al is dat een lastig
te hanteren begrip. ,,Den Uyl werd door de PvdA vereerd, terwijl CDA' ers
hem een drammer vonden. Lubbers en Kok waren premier van alle Nederlanders
omdat ze boven hun eigen partij uitstegen. Balkenende daarentegen heeft
moeite om zich te positioneren als premier van alle Nederlanders omdat hij
een ideologisch verhaal heeft. Fortuyn had eerst het charisma niet,
gaandeweg werd hem dat als uitdager van het politieke bestel door zijn
almaar groeiende aanhang toegedicht.''

Instabiliteit

Het evenwicht in de Nederlandse politiek is sinds het kantelmoment van 2002
nog niet hersteld. Er zijn daarover twee theorieën in politicologenland. De
ene is dat het huidige systeem de electorale aardverschuivingen wel opvangt.
Zo is de LPF in het kabinet-Balkenende I opgenomen en heeft die beweging
zichzelf kort nadien vakkundig de das omgedaan. Overigens toont De Vries aan
dat de 'stekker-eruit-trekken' ten onrechte aan Zalm is toegeschreven.
Weliswaar heeft Zalm die uitdrukking gebezigd, maar iets eerder al besloten
de CDA'ers Verhagen en Balkenende een eind te maken aan dat kabinet met de
LPF erin.

De tweede theorie, verdedigd door de uit Ierland afkomstige Leidse
politicoloog Peter Mair, stelt dat vanwege het grillige electoraat er sprake
is van blijvende instabiliteit. In de crisisbeheersing die in die politiek
nodig is, wordt de rol van de personen steeds belangrijker evenals de rol
van de media. Vooralsnog is er voor dat laatste meer te zeggen, vindt De
Vries.

,,We zitten midden in dat debat. Hoeveel instabiliteit kan ons systeem aan?
Daarvoor is het ook nodig te kijken naar de rol van de massa, en dus naar de
massapsychologie. Het sociaal kapitaal, waaronder het vertrouwen, is weg.
Hoe krijg je dat terug? De voorwaarden daarvoor zie ik vooralsnog niet. De
ideologie in de politiek is verdwenen. Er zijn geen politici meer die moreel
gezag kunnen laten gelden. Verkiezingen worden steeds heftiger en dat
verlamt de politici.''

Vertrouwen

Zijn vormen van directe democratie, zoals het referendum, daarop een goed
antwoord of versterken die eerder het populisme?

,,Op zich ben ik een verdediger van het bestaande stelsel van
vertegenwoordigende democratie, het representatieve stelsel. In die zin
vertrouw ik 'de' bevolking niet zo. Toch zie ik het probleem wel. Veel van
wat er leeft onder de bevolking komt niet door bij de leidende politici en
de ambtenaren. Er is iets grondig mis met de signalering en agendering van
problemen. Er zijn twee belangrijke scheidslijnen: de ene is die langs
etniciteit en taal die veel spanning geeft, de andere is dat de elite los
van het electoraat koerst op de internationale en Europese lijn, terwijl de
meerderheid van het volk daarin niet meegaat.''

Is dat de veelbesproken kloof tussen de politieke elite en burgers óf is er
eerder sprake van wantrouwen ten opzichte van 'de' politiek in het algemeen?

,,Een kloof tussen politiek en bevolking is er altijd, maar die is groter
geworden door het breed levende wantrouwen en cynisme dat er bij velen
heerst. In het oude politieke bestel was vertrouwen meer ingebakken, dat
staat onder druk. Dat geldt ook voor de waarde van solidariteit in de
samenleving.''

Dat pleit dan toch niet voor een referendum? Dat geeft populisten een middel
in handen het wantrouwen juist te voeden.

,,Ik erken dat het merkwaardig lijkt dat ook conservatieven als Wilders en
Spruyt van de Edmund Burkestichting en heel recent de VVD gekozen hebben
voor de directe democratie. Er is echter sprake van een gesloten politiek
systeem. Het referendum geeft hun een middel in handen om in het politieke
systeem door te dringen. Voor een aantal politieke partijen is dat
gunstig.''

Zou de politiek er niet verstandig aan doen een gedegen debat te voeren over
de voors en tegens van de vertegenwoordigende democratie én van de directe
democratie?

,,In het algemeen moeten politici minder snel reageren, laten ze er de tijd
voor nemen. Nadat nu al een paar keer de politiek door de bevolking fors is
afgestraft, omdat men niet wist wat er leefde, is het de hoogste tijd voor
bezinning. Misschien moeten ambtenaren hun werk beter doen en wellicht een
andere krant lezen opdat ze weten wat de bevolking bezighoudt. Ik pleit voor
grondig nadenken over ons bestel. We peilen ons in Nederland suf over van
alles en nog wat en toch weten we niet wat er leeft. Dat geeft te denken. Nu
komt er weer een Breed Maatschappelijk Debat over Europa.''

Folderen

,,In het denken over het politiek en bestuurlijk stelsel heb je politici
nodig die begrijpen wat er aan de hand is. Daarvoor heb je gezag nodig. En
dat is het probleem, in de politieke keuken is het net zo'n rotzooi als
thuis. In arren moede gaan ministers dan de straat op om te folderen. Dat is
dezelfde paniek als in de verkiezingscampagne van 2002 toen politici
optraden bij Henny Huisman in de Soundmixshow van RTL.''

De Vries spreekt van een omgekeerde democratie. Traditioneel was het zo dat
de top van de piramide, de top van de politiek, leiding gaf aan het volk. In
de omgekeerde democratie willen of kunnen die politieke elites geen leiding
meer geven en het volk laat zich niet meer leiden. Het probleem is verder
dat de tussenliggende organisaties in de politieke malaise delen. De FNV en
VNO-NCW waren ook voor het referendum. Het bestel heeft inmiddels licht
anarchistische trekjes. Heel interessant natuurlijk voor wetenschappers en
journalisten, vindt De Vries, ,,maar bestuurlijk levert het de nodige
problemen op.''

,,In de omgekeerde democratie zet de massa de toon. Ik noem dat de
Jan-Mulderfactor in de emotiepolitiek. Je schmiert een beetje en je roept
morgen weer wat anders. Je hoeft geen verantwoording af te leggen en
consistentie is niet nodig. Dat heeft zeker effect op de publieke opinie.
Het jaagt emoties op die nauwelijks worden gekanaliseerd. Destijds stopten
Van Kooten en De Bie met hun ludiek bedoelde 'Tegenpartij'. Er waren te veel
mensen die daadwerkelijk geloofden in de leus: 'geen gezeik, iedereen rijk'.
Een nadere studie naar de effecten van de commerciële omroep op de
Nederlandse politiek is alleen om die reden al gewenst.''

Mede n.a.v. 'Een onderbroken evenwicht in de Nederlandse politiek. Paars II
(1998-2002) en de revolte van Fortuyn'

Jouke de Vries en Sebastiaan van der Lubben. Uitg. Van Gennep Amsterdam,
2005; 191 blz., E 17.90



--
No virus found in this outgoing message.
Checked by AVG Anti-Virus.
Version: 7.0.323 / Virus Database: 267.6.6 - Release Date: 8-6-2005

**********
Dit bericht is verzonden via de informele D66 discussielijst (D66 at nic.surfnet.nl).
Aanmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SUBSCRIBE D66 uwvoornaam uwachternaam
Afmelden: stuur een email naar LISTSERV at nic.surfnet.nl met in het tekstveld alleen: SIGNOFF D66
Het on-line archief is te vinden op: http://listserv.surfnet.nl/archives/d66.html
**********