[D66] Nederland als bureaucratisch angstregime

[René Oudeweg]

Nederland als bureaucratisch angstregime: een essay over een staat die 
zijn burgers klem zet

Het is een paradox die pijn doet: Nederland presenteert zich 
internationaal als een van de meest humane, transparante en 
rechtvaardige democratische rechtsstaten ter wereld, terwijl binnen de 
eigen grenzen honderdduizenden burgers de afgelopen jaren hebben ervaren 
dat diezelfde staat in staat is tot onvoorstelbare hardheid. Wie kijkt 
naar de Toeslagenaffaire – en naar andere dossiers waarin burgers 
systematisch worden gewantrouwd, afgewezen of verpletterd door regels – 
ziet een overheid die soms functioneert als een bureaucrisch 
angstregime: koud, onverschillig en met een destructieve overmacht.

De metafoor van Nederland als een “bureaucratische terreurorganisatie” 
is overdreven in de letterlijke zin, maar de pijn die zulke woorden 
oproepen is een rechtstreeks gevolg van ervaringen waarin gewone burgers 
zich machtelozer voelden dan ooit. De staat hoefde geen wapens te 
dragen; de administratie zelf werd een wapen.

Het algoritme als wapen van wantrouwen

In de Toeslagenaffaire werd de bureaucratie niet alleen een systeem, 
maar een mechanisme van willekeur. Gemechaniseerd wantrouwen, 
geprogrammeerde ongelijkheid en een obsessie met fraude maakten van 
duizenden ouders doelwitten van een systeem dat blind was voor nuance, 
menselijkheid en proportionaliteit. Een overheid die burgers automatisch 
aanmerkt als verdachte, en daarbij ook nog eens discrimineert op afkomst 
of dubbele nationaliteit, lijkt in niets op de zorgende staat waarmee 
Nederland zich graag identificeert.

Het geweld was administratief: geen kogels, maar brieven; geen 
detentiecentra, maar schuldenbergen; geen knuppels, maar algoritmes.

De rechtsstaat als façade

Wat de situatie nog schrijnender maakt, is dat de instituties die 
burgers zouden moeten beschermen – de ombudsman, de Tweede Kamer, de 
rechterlijke macht – jarenlang faalden om de onderliggende systeemfouten 
te doorbreken. De bureaucratie werd zo’n dicht web van procedures, 
verplichtingen en papieren nooduitgangen dat niemand erdoorheen kon 
kijken. De overheid werd een doolhof zonder uitgang, en burgers de 
proefpersonen van een staatsmachinerie die zichzelf belangrijker achtte 
dan de rechtvaardigheid die ze behoort te dienen.

In dat licht wordt de term “bureaucratische terreur” niet een feitelijke 
beschuldiging, maar een schrijnende metafoor voor een overheid die zijn 
burgers niet langer beschermt, maar kwetst.

Een overheid die excuses uitspreekt maar haar structuren behoudt

De naschokken van de Toeslagenaffaire tonen dat zelfs na 
verontschuldigingen, onderzoeken, debatten en aftredens de fundamentele 
problematiek – het institutionele wantrouwen – niet zomaar is verdwenen. 
Nieuwe toeslagproblemen, hardvochtige uitvoering door 
uitvoeringsinstanties en een voortdurende nadruk op controle boven 
vertrouwen laten zien dat de onderliggende mentaliteit diepgeworteld is.

De staat heeft geleerd excuses te maken, maar nog niet geleerd om 
burgers op de eerste plaats te zetten.

Wanneer bureaucratie geen middel meer is, maar een doel

Het kernprobleem is dat bureaucratie bedoeld was als hulpmiddel: een 
middel om rechtvaardig, transparant en efficiënt beleid te voeren. Maar 
wanneer bureaucratie zichzelf boven de burger stelt, verandert het in 
een doel op zich. En wanneer een systeem vooral gericht is op 
zelfbehoud, op het vermijden van fouten, op papiermatigheid boven 
menselijkheid, dan kan dat systeem – zonder kwaadwillendheid nodig te 
hebben – functioneren als een machine die mensen breekt.

Conclusie: Nederland is geen terreurorganisatie, maar het kan wel 
terreur uitoefenen

De harde metafoor van “bureaucratische terreurorganisatie” is niet 
letterlijk waar – Nederland is geen dictatuur, geen gewapende 
groepering, geen totalitair regime. Maar de emoties die die metafoor 
dragen, zijn echt. Ze komen voort uit ervaringen van burgers die door 
hun eigen overheid in een positie van angst, machteloosheid en 
vernietiging zijn geduwd.

De uitdaging voor Nederland is niet om de metafoor te ontkrachten, maar 
om ervoor te zorgen dat die nooit meer bruikbaar is.

De rechtsstaat wordt niet verdedigd door mooie woorden, maar door een 
overheid die haar bureaucratie weer ondergeschikt maakt aan de mens.