[D66] Waarom de psychiatrie nooit onderwerp is geweest van formatieonderhandelingen: een hypothese

[René Oudeweg]

Waarom de psychiatrie nooit onderwerp is geweest van 
formatieonderhandelingen: een hypothese

In het Nederlandse politieke landschap spelen formatieonderhandelingen 
een cruciale rol bij het vormen van een nieuwe regering. Tijdens deze 
gesprekken worden prioriteiten vastgesteld, budgetten verdeeld en 
koerswijzigingen voor de komende kabinetsperiode bepaald. Opvallend is 
echter dat één domein, ondanks zijn maatschappelijke gewicht en 
urgentie, nagenoeg nooit een prominente plaats aan die 
onderhandelingstafel inneemt: de psychiatrie. Deze observatie roept de 
vraag op waarom geestelijke gezondheidszorg, en specifiek de 
psychiatrie, structureel buiten de arena van formatiedebatten blijft. 
Een plausibele hypothese is dat dit te maken heeft met een combinatie 
van politieke ongrijpbaarheid, maatschappelijke ongemakkelijkheid en 
institutionele fragmentatie.

Ten eerste is psychiatrie politiek gezien een moeilijk te vangen thema. 
Veel politieke dossiers lenen zich voor meetbare doelen—denk aan 
CO₂-reductie, woningbouw of belastingtarieven. Psychiatrische 
problematiek daarentegen is complex, gelaagd en vaak niet goed te 
kwantificeren. De effectiviteit van interventies laat zich niet 
eenvoudig in percentages of concrete beleidsresultaten vangen. Politieke 
partijen zijn geneigd onderwerpen te kiezen waarmee ze hun achterban 
heldere successen kunnen voorhouden. Omdat beleidsveranderingen in de 
psychiatrie doorgaans traag, diffuus en afhankelijk van langdurige 
investeringen zijn, ontbreekt het onderwerp vaak aan strategische 
aantrekkingskracht.

Daarnaast bestaat er een culturele en maatschappelijke terughoudendheid 
rond geestelijke gezondheid. Hoewel het stigma op psychische problemen 
de afgelopen decennia sterk is afgenomen, blijft psychiatrie een domein 
dat te maken heeft met een zekere ongemakkelijkheid. Het gaat over 
menselijk lijden dat moeilijk zichtbaar, systematisch of "maakbaar" is. 
Politici schuwen onderwerpen die emotioneel zwaar zijn en lastig te 
framen in campagnetaal. Hierdoor ontstaat een vicieuze cirkel: omdat het 
onderwerp niet expliciet op de politieke agenda staat, wordt het ook 
niet gemakkelijk onderdeel van de formatie—en omdat het geen 
formatiethema is, krijgt het niet de zichtbaarheid die nodig is om 
politisering te stimuleren.

Een derde factor is de institutionele versnippering binnen de 
geestelijke gezondheidszorg. De psychiatrie bevindt zich op het snijvlak 
van zorgverzekeringswetgeving, sociaal domein, jeugdzorg, publieke 
gezondheid en gemeentelijk beleid. Deze versnippering maakt het moeilijk 
een coherent, overkoepelend beleid op te stellen dat tijdens de formatie 
kan worden besproken. Terwijl andere domeinen duidelijk aan één minister 
of beleidsveld zijn toe te wijzen, is psychiatrie verdeeld over tal van 
departementen en bestuurslagen. De complexiteit hiervan werkt 
verlammend: een onderwerp dat niet helder op één onderhandelingstafel 
thuishoort, wordt al snel op geen enkele tafel gelegd.

Ten slotte speelt wellicht mee dat de impact van falend psychiatrisch 
beleid weliswaar groot is, maar diffus verspreid. De gevolgen—zoals 
dakloosheid, criminaliteit, suïcidale crises, arbeidsuitval en 
gezinsproblematiek—worden zichtbaar in andere domeinen, die vervolgens 
wél politieke aandacht krijgen. Het onderliggende probleem blijft echter 
in de schaduw. Hierdoor is psychiatrie vaak indirect aanwezig in de 
formatie, maar nooit als zelfstandig, expliciet thema.

Samenvattend suggereert deze hypothese dat de afwezigheid van 
psychiatrie in formatieonderhandelingen niet voortkomt uit gebrek aan 
urgentie, maar uit gebrek aan politieke hanteerbaarheid. Het is precies 
de complexiteit, het stigma en de institutionele versnippering die 
ervoor zorgen dat de psychiatrie als beleidsdomein onder de radar 
blijft, terwijl de maatschappelijke nood hoog is. Misschien ligt hier 
een uitdaging voor toekomstige kabinetten: om niet alleen de zichtbare 
gevolgen van psychisch lijden te behandelen, maar eindelijk ook de bron 
ervan stevig aan de formatietafel te plaatsen.