[D66] ‘Het betere leven is voor iedereen mogelijk’

[René Oudeweg]

groene.nl 
<https://www.groene.nl/artikel/het-betere-leven-is-voor-iedereen-mogelijk>


  ‘Het betere leven is voor iedereen mogelijk’

15–20 minutes
------------------------------------------------------------------------

Vincent van Goghs zonnebloemen hangen ongestoord aan de wand. Twee bleue 
museumbezoekers in The National Gallery proberen nog een foto te maken, 
maar kijken verbaasd om als een vrouw gaat zitten en aan een fel 
pleidooi begint. Ze roept op om de activisten vrij te laten die werden 
gearresteerd in hun verzet tegen de klimaatdestructie van de fossiele 
industrie. Het filmpje dat /viral/ ging toont de actie van Fossil Free 
London. /‘Women came here to fight for our right to vote. We are 
fighting for our right to life!’/

Het is onderdeel van wat de Duitse filosoof Eva von Redecker ‘de 
revolutie voor het leven’ noemt. Haar boek, */Revolution für das Leben: 
Philosophie der neuen Protestformen/ (2020)* verscheen al in zeven 
talen, en komt deze maand uit in het Nederlands. Geworteld in een 
traditie van de Frankfurter Schule blaast ze kapitalismekritiek nieuw en 
leesbaar leven in. Maar in haar werk is de mens geen willoos slachtoffer 
van een systeem. Ze liet zich onder andere inspireren door 
feministische, antiracistische en indigene sociale bewegingen voor een 
filosofie van een nieuwe protestvorm.

Dit verzet is geen heropleving van de sociale revoluties, noch een 
voortzetting van de burgerrechtenbeweging. Het is antikapitalistisch van 
aard, maar wordt niet gevoerd als een klassenstrijd tegen uitbuiting. Ze 
noemt het ‘een opstand van de levenden tegen de levensvernietiging’. In 
haar boek komen veel voorbeelden voorbij. Van reddingsmissies van 
migranten op zee tot de Black Lives Matter-beweging tegen dodelijk 
politiegeweld, van stakingen in Mexico tegen femicide tot /die-ins/ van 
Extinction Rebellion. Maar de revolutie vindt ook plaats in het klein. 
Ze vertelt me over de treinlijn in haar regio die al afgeschreven was. 
Hoe het personeel van de treinmaatschappij besloot met de hulp van 
vrijwilligers de lijn te herstellen. Een gezamenlijk project waarbij een 
kapotte wereld opnieuw bewoonbaar wordt gemaakt.

Hoop put Von Redecker niet zozeer uit grote alternatieven: ‘Utopieën die 
eerst de wereld moeten wegwensen zijn vals’. De verandering die ze voor 
ogen heeft komt niet in de vorm van een maatschappelijke 
aardverschuiving of radicale wisseling van de macht, maar eerder een 
gestage voorafschaduwing van een andere manier van leven: gedeeld, 
gezamenlijk behartigd en solidair georganiseerd. Een langzame revolutie 
die al plaatsvindt in de ‘tussenruimten’ en die de kapitalistische 
vernietigingswoede de pas afsnijdt. Ze citeert in haar boek de zwarte 
feminist Frances Beal: ‘Sterven voor de revolutie is een eenmalige 
aangelegenheid; leven voor de revolutie betekent de moeilijke taak op je 
te nemen onze alledaagse levenspatronen te veranderen’.

En dat is nodig. Want een economisch systeem dat bezit en winst boven 
alles stelt raast plunderend over de planeet. En hoewel die verwoesting 
steeds helderder zichtbaar is in de vorm van bosbranden, pandemieën, 
wrede economische ongelijkheid en opgebrande werknemers, grijpen 
autoritaire leiders de macht, politici die steeds openlijker flirten met 
het fascisme. Die waanzin probeert Von Redecker te begrijpen in haar 
werk. Waarom is het zo moeilijk het tij te keren? En hoe kunnen we het 
toch proberen?

© Philipp Plum

We spreken elkaar in een verstopt café achter het Berliner Ensemble in 
een besneeuwd Berlijn. Op dat moment is al duidelijk dat het AfD 
(Alternative für Deutschland) tweede zal worden in de verkiezingen. 
Verbaasd is ze daar niet over. ‘Mensen verspillen echt te veel energie 
met hun ontsteltenis over radicaal-rechts. Misschien is het in Berlijn 
cool om queer te zijn, maar ik kuste mijn vrouw al twintig jaar niet 
meer op minder stadse openbare plekken. De mensen die verbaasd zijn 
zaten echt te veel in hun eigen bubbel.’

Na een academische onderzoekscarrière aan universiteiten in Cambridge, 
Verona en Berlijn, stapte ze uit de academie om zich toe te leggen op 
het schrijven. Nu woont ze in een woongemeenschap op een boerderij in de 
Oost-Duitse deelstaat Brandenburg. Daar werd het AfD tijdens de Europese 
verkiezingen vorig jaar al de grootste.

‘We nemen het niet op tegen een paar rijke mensen met macht. Was het 
maar zo simpel!’

Zo’n 160.000 mensen gingen in Berlijn de straat op tegen fascisme toen 
de ‘brandmuur’ rond de radicaal-rechtse partij scheuren begon te 
vertonen. In Nederland werd het circus van kabinet-Schoof een half jaar 
lang in relatieve stilte gevolgd. Tot dit weekend. Toen zeker 
vijftienduizend mensen zich verzamelden op de Dam om te demonstreren 
tegen racisme en fascisme.

Een hoopvol geluid. Maar de revolutie voor het leven vereist meer dan 
een demonstratie, vertelt Von Redecker. ‘Sommige Duitse 
anti-AfD-protesten, die in kleine oostelijke steden, zijn erg moedig. 
Maar die mobilisaties zijn niet wat ik revolutionair zou noemen of zelfs 
“voor het leven”. Integendeel, er is zelfs een verlangen naar 
normaliteit, dat de dingen gewoon blijven zoals ze zijn, dat Duitsland 
eruitziet alsof het geleerd heeft van het verleden. Hoe verachtelijk het 
AfD ook is, de focus op het verzet tegen slechts die ene partij is 
politiek leeg, vooral omdat de cdu, en zelfs onze voormalige 
progressieve coalitie, een aantal van haar beleidsmaatregelen hebben 
overgenomen. Niettemin zijn vriendelijke menigten een enorm reservoir 
van hoop, ze kunnen een eerste reactie zijn en leiden tot iets 
substantiëlers.’

Toch zijn het indrukwekkende mensenmassa’s. In de VS bleef het na de 
verkiezing van Trump nagenoeg stil. Hoe verklaart u dat verschil?
‘Misschien is het Duitse lawaai minder effectief dan wat nu lijkt op 
Amerikaanse stilte. Op straat verschijnen is misschien niet hoe protest 
in de 21ste eeuw zich ontvouwt. Er is een nieuwe focus op organiseren. 
Als je daarnaar op zoek gaat, gebeurt er veel in de VS: het bouwen van 
toevluchtsoorden, het beschermen van mensen tegen deportatie door de 
immigratiepolitie, het organiseren van juridische hulp voor vervolgde 
demonstranten. Een andere belangrijke strategie is het voeren van 
campagnes, om mensen die nog niet aan jouw kant staan, direct te 
bereiken en te overtuigen. In Duitsland heeft de linkse partij Die Linke 
net haar ledenaantal en verwachte stemmenaantal verdubbeld, door die 
tactiek op de grond te volgen.’

U beschrijft een revolutie voor het leven. Maar moeten verzetsbewegingen 
niet eerder inzetten op het grijpen van de macht? Is de ‘be the change 
you want to see’-gedachte niet allang gecorrumpeerd door een 
individualistisch neoliberalisme?
‘Ik ben absoluut voor een machtswisseling. Maar als er andere mensen aan 
hetzelfde roer zouden komen te staan van dit economische systeem, zou er 
niks veranderen aan de vernietingsramkoers waar we nu op varen. We nemen 
het niet op tegen een paar rijke mensen met macht. Was het maar zo 
simpel! De problemen wortelen dieper, namelijk in de dagelijkse 
ideologie. Activisten boksen ook op tegen de gevoelens van de meeste 
mensen in wiens belang ze eigenlijk vechten. En om ideologie te 
veranderen, moet je de kernstructuur van de samenleving zien te veranderen.

Iedereen weet dat deze vorm van leven onhoudbaar is en toch is het zo 
moeilijk te zien hoe het anders kan. Er zit dus kracht in het al 
belichamen van een alternatief, en in de nederige houding over hoe 
ingewikkeld dat is, en hoeveel je zelf nog moet leren en afleren. Dat 
geeft een goede basis van waaruit je die strijd voor de macht kunt 
organiseren. Het klinkt altijd stoer om te zeggen dat we machteloos zijn 
tegenover structuren. Maar we zijn hoofdrolspelers in de geschiedenis. 
En niet zoals het neoliberalisme het wil, als individuen, maar als 
georganiseerde collectieven.’

U schreef ‘De revolutie voor het leven’ in 2020, na een decennium van 
enorme tegenbewegingen, met onder andere #Metoo, XR en BLM. Een 
hoopvolle tijd. Nu is er sprake van een flinke backlash. Heeft de 
revolutie voor het leven gefaald?
‘Het is duidelijk dat die fase van enorme tegenmacht voorbij is. Dat is 
ook niet verrassend als je kijkt naar de geschiedenis. Veel fasen van 
revolutie worden weer opgevolgd door conservatieve regimes. Daar hoeft 
niet uit te blijken dat dit de verkeerde aanpak was. Er is een klap 
uitgedeeld die de machthebbers irriteerde, en ze vinden zichzelf op 
steeds woestere manieren opnieuw uit.

‘De zelfonthulling van de wreedheid van de macht op dit moment is vrij 
ongekend’

Daar put ik een beetje hoop uit. Er is een soort zelfonthulling van de 
wreedheid van de macht op dit moment die vrij ongekend is. Een paar jaar 
geleden was er een substantiële analyse nodig om aan te tonen dat 
kapitalisme niet alleen arbeid uitbuit, maar ook leven vernietigt. Nu 
wordt dat in zekere zin als vanzelfsprekend beschouwd. Autoritaire 
leiders pochen zelfs over vernietiging en geweld. Maar geweld 
uitoefenen, betoogde Hannah Arendt al, is niet hetzelfde als macht 
hebben. Je kunt brute repressie gebruiken om verzet te onderdrukken. Dit 
kan tijdelijk werken, maar zonder instemming van het volk blijft de 
macht instabiel. Dus in zekere zin getuigt het feit dat activistische 
bewegingen de gevestigde orde in een situatie hebben geduwd waarin ze 
alleen met geweld kan handelen, ook van haar kracht.’

Hoe ziet u tegenbewegingen daarop reageren?
‘Ik denk dat er op dit moment een verschuiving plaatsvindt van de 
herstellende praktijken van bewegingen die ik samenvat als “een 
revolutie voor het leven” naar een veel wanhopigere vorm van 
zelfverdediging. Soms lijkt dat nodig te zijn, bijvoorbeeld in 
dekoloniale strijd en in Palestina. Maar dat is echt vanuit een positie 
van wanhoop. En ik denk dat we uiteindelijk serieus moeten nadenken over 
hoe de zelfverdediging van het leven mogelijk is zonder dezelfde formule 
van onze tegenstanders te gebruiken, waarbij zelfverdediging betekent 
dat je je vijanden moet vernietigen. Geweld kan nodig zijn in sommige 
contexten, maar we moeten het op de een of andere manier altijd met een 
bloedend hart doen. Als filosoof zal ik altijd moeten blijven wijzen op 
het gevaar van een /“warlike”/ scenario van verandering.’

*De kapitalistische destructiemachine wordt aangedreven door een proces 
dat Von Redecker in navolging van de Franfurter Schule-filosofen Adorno 
en Horkheimer ‘verdinglijking’ noemt. Het kapitalisme moet de wereld – 
mensen, dieren, de natuur – reduceren tot geïsoleerde objecten, ontdaan 
van hun geschiedenis en sociale verbanden, om ze te kunnen beheersen en 
verhandelen. Het maakt bossen tot grondstoffen, dieren tot vee en 
sociale relaties tot economische transacties. Dingen die geen waarde 
hebben buiten hun economische nut. Verdinglijking leert dat we ons enkel 
om ons bezit moeten bekommeren, in plaats van om het leven dat we delen. 
Deze eigendomsfixatie heeft zich in onze hoofden genesteld. ‘Wij 
reproduceren dit beestachtige systeem. Het heerst over en door ons’, 
schrijft Von Redecker.*

Volgens Adorno en Horkheimer droeg dit ontmenselijkende proces bij aan 
de opkomst van het fascisme in de jaren dertig. De autoritaire golf die 
we nu zien is volgens Eva von Redecker een reactie op een vorm van 
verdinglijking die ze ‘fantoombezit’ noemt. Vrouwen en mensen van kleur 
waren vroeger het wettelijke eigendom van de witte westerse man. En 
hoewel de instituties die die beschikkingsmacht garandeerden nu zijn 
verdwenen, probeert het dominante systeem toch de macht en controle in 
stand te houden.

‘De autoritaire beweging is een wraak van geamputeerde eigenaars’, zegt 
ze. ‘Het emancipatieproces van de beheersten heeft voor de ander gevoeld 
als een proces van bezitsverlies. Ze hebben het gevoel dat ze een sfeer 
van zeggenschap over hun vrijheid zijn kwijtgeraakt. Ik noem het 
fantoombezit, zoals je na een amputatie nog steeds het gevoel kan hebben 
dat daar nog iets zit dat jeukt, ook al is er niets meer. En dan kun je 
altijd nog geweld gebruiken om tijdelijk een gevoel van controle te 
herscheppen.’

Maar waarom zou je willen vernietigen wat je wil bezitten?
‘De beste manier om dat te begrijpen is om het te zien binnen de 
geschiedenis van eigendom. Het kapitalisme heeft een vorm van eigendom 
uitgevonden waarin we bezit niet alleen exclusief kunnen gebruiken, maar 
ook het wettelijke recht hebben om het te vernietigen als we dat willen. 
Hoe dat doorwerkt zie je bij femicide. Het zijn juist de mannen die 
zeggen, “ik zou alles voor haar doen, ik leef voor mijn vrouw”, die 
uiteindelijk in staat zijn haar te vermoorden wanneer er jaloezie en 
angst voor verlies bij komt kijken. Er is een belangrijk scharnierpunt 
waarbij willen controleren en bezitten overgaat in agressie: de 
vernietiging van fantoombezit. Dat is de overgang naar fascisme, die je 
nu op sommige plekken al ziet gebeuren. En dit is volgens mij de kern 
van het rechtse ressentiment.’

Eva von Redecker: ‘Ons ontfermen over wat al verloren leek – daarin 
schuilt een aantrekkingskracht’

Ze vervolgt met grote ogen: ‘Weet je wat Elon Musk van plan is om te 
doen voor zijn geplande verhuizing naar Mars? Nucleaire raketten eropaf 
sturen. Het zou klimaatverandering op de planeet in gang zetten in de 
hoop dat het leefbaar wordt. Nou daar heb je het.’

Je zou zeggen dat de ‘revolutie voor het leven’ een aantrekkelijker 
narratief biedt dan een verhaal van vernietiging. Maar als je over een 
beter leven begint, met ruimte voor plezier, zorg en liefde, word je al 
snel uitgemaakt voor ‘snowflake’ die niet tegen de harde realiteit kan. 
Vanwaar die weerstand?
‘De Frankfurter Schule had dit al goed geanalyseerd. Wat ondraaglijk is 
voor de machthebbers is niet zozeer het verzet, maar het geluk en de 
hoop van degenen die machteloos zijn. Machthebbers hebben zichzelf er 
namelijk van overtuigd dat geluk niet zonder onderdrukking kan.

Maar ik zou nog een stap verder willen gaan. Ik denk dat er altijd een 
geheime hoop is om te leven met minder pantser; om geaccepteerd te 
worden met meer van je eigenaardigheden en excentriciteiten. Die hoop 
wordt nu weggedrukt, vooral bij mannen. Die sadistische jongenscultuur 
zie je in elke klasse van de samenleving. Als je die hoop voor jezelf 
eenmaal hebt laten varen en je probeert erbij te horen om te overleven, 
dan is het onverdraaglijk dat iemand anders laat zien dat het wel kan.’

Is dit een verklaring voor de rechtse haat tegen de ‘genderideologie’?
‘Ja, het maakt ze woedend! Identiteiten zijn niet homogeen. We hebben 
allemaal perverse fantasieën. Iedereen die past in de norm heeft een 
klein beetje gedood in zichzelf. Als je dan anderen vrijer ziet leven, 
is dat onverdraaglijk. Je voelt je bespot. Je zou dan namelijk moeten 
toegeven dat de offers die je hebt gebracht niet nodig waren. Maar nu 
heb je het gedood. En de weg terug voelt te groot. Dan is het 
makkelijker vast te houden aan de overtuiging dat die offers wel nodig 
zijn en anderen te dwingen om dat offer te blijven brengen. Het is een 
sadisme dat voortkomt uit de wanhoop dat je denkt dat jijzelf niet meer 
te redden bent. Wat politiek rechts ondertussen doet is troostend 
zeggen, “nee, die offers zijn nodig. Dit geweld is normaal.”’

Voor hen valt er dus eigenlijk ook een hoop te winnen.
‘Ja, ik wil absoluut blijven vasthouden aan het idee dat het betere 
leven voor iedereen mogelijk is. Anders worden we cynisch. Dat wil niet 
zeggen dat ik de illusie koester dat ik Donald Trump kan overtuigen met 
een revolutie voor het leven. Maar het is wel het krachtigste verhaal 
dat we hebben: een verhaal van hoop. De hoop dat we, door solidariteit 
en samenwerking, minder angstig hoeven te zijn dan in een samenleving 
waarin alleen eigendom wordt beschermd. In zo’n wereld worden niet 
alleen de muren rond bezit steeds dikker, maar ook die rond onze ziel en 
alles wat we koesteren. Het leidt tot een gevoel van verstikking. De 
vraag is: hoe vertel je dat verhaal van hoop? Wat we moeten doen is 
laten zien dat leven zoveel meer is dan het zoveelste bezit. Er schuilt 
een aantrekkingskracht in werkelijke projecten van herstel en in ons 
ontfermen over wat al verloren leek.’


    Lees ook:

<https://www.groene.nl/artikel/nieuw-rechts-en-het-verbale-spiegelpaleis>

<https://www.groene.nl/artikel/weigeren-om-mee-te-doen>

<https://www.groene.nl/artikel/flessenpost-uit-duitsland>
-------------- next part --------------
An HTML attachment was scrubbed...
URL: <http://www.tuxtown.net/pipermail/d66/attachments/20250327/3109f084/attachment-0001.html>