[D66] De stille aftakeling van het publieke verstand

[René Oudeweg]

[xtra, essay in mijn volgende bundel]

De stille aftakeling van het publieke verstand

Er voltrekt zich in Nederland een proces dat te langzaam gaat om paniek 
te veroorzaken en te snel om te ontkennen: cognitieve erosie. Niet in de 
zin van een collectieve domheid, maar als een systematische uitholling 
van scherpte, verantwoordelijkheid en intellectuele eerlijkheid in de 
politiek en bij de NPO. Het is een slijtageproces, veroorzaakt door 
prikkels die korte termijn belonen en lange termijn bestraffen, door 
bestuurders die liever drijven dan sturen, en door media die comfort 
verwarren met relevantie.

Politiek als management van het heden

De Nederlandse politiek is steeds minder een arena van ideeën en steeds 
meer een vergadertafel zonder agenda. Complexe vraagstukken — migratie, 
klimaat, woningbouw, geopolitiek — worden niet benaderd als 
intellectuele uitdagingen, maar als communicatieve risico’s. Het debat 
verschraalt tot soundbites die niemand tegenspreken en oplossingen die 
niemand verplichten.

Cognitieve erosie manifesteert zich hier als besluiteloos pragmatisme: 
het vermogen om eindeloos te praten over randvoorwaarden, terwijl 
kernvragen worden vermeden. Politieke taal is verworden tot een 
verdovingsmiddel. Woorden als “balans”, “verbinding” en 
“uitvoerbaarheid” functioneren als rookgordijnen waarachter het gebrek 
aan visie schuilgaat. Wie vraagt om richting, krijgt proces; wie vraagt 
om waarheid, krijgt empathie.

De angst om ongelijk te hebben is groter dan de wil om gelijk te 
krijgen. Daardoor is de politiek niet langer een instrument om de 
toekomst te vormen, maar een mechanisme om het heden te rekken.

De NPO als moreel meubilair

Waar de politiek haar scherpte verliest uit angst voor conflict, 
verliest de NPO haar scherpte uit angst voor ongemak. De publieke omroep 
is niet dom; zij is voorzichtig tot op het bot. En voorzichtigheid, 
wanneer zij structureel wordt, is een vorm van intellectuele luiheid.

In plaats van een platform voor botsende ideeën is de NPO steeds vaker 
een emotioneel servicecentrum: uitleggerig, bevestigend, pedagogisch. 
Programma’s zijn ontworpen om niemand te vervreemden en eindigen 
daardoor met het vervreemden van de werkelijkheid. Complexiteit wordt 
niet ontrafeld, maar gladgestreken. Tegenstellingen worden niet 
onderzocht, maar gepsychologiseerd.

De obsessie met representatie en toon heeft inhoud verdrongen. Kritiek 
wordt verpakt als zorg, analyse als gevoel, en feiten als narratief. De 
journalistiek die ooit wantrouwde, is gaan begeleiden. De interviewer 
die ooit beet, knikt nu begrijpend. Dit is geen kwaadaardigheid; het is 
institutionele zelfhypnose.

De symbiose van vervlakking

Politiek en NPO versterken elkaar in deze erosie. De politiek levert 
risicomijdende bestuurders; de NPO levert risicomijdende duiding. Samen 
creëren zij een gesloten circuit waarin niemand nog hoeft na te denken 
voorbij het acceptabele.

De politicus leert dat vaagheid loont, omdat ze zelden wordt ontmaskerd. 
De omroep leert dat scherpte kostbaar is, omdat ze kijkers en goodwill 
kan verliezen. Het resultaat is een publieke sfeer waarin intelligentie 
wel aanwezig is, maar niet wordt ingezet. Alsof het land collectief 
heeft besloten zijn scherpste gereedschap in de la te laten liggen.

De prijs van intellectuele lafheid

Cognitieve erosie is geen abstract probleem; zij heeft gevolgen. Beleid 
wordt incoherent, omdat het niet is doordacht. Vertrouwen verdampt, 
omdat woorden hun gewicht verliezen. Burgers voelen intuïtief aan dat ze 
worden toegesproken, niet aangesproken. Dat ze worden gekalmeerd, niet 
serieus genomen.

In dat vacuüm gedijen cynisme en extremen. Niet omdat mensen radicaler 
zijn geworden, maar omdat het midden zijn intellectuele ruggengraat 
heeft opgegeven. Wie weigert scherp te denken, laat het denken over aan 
wie geen scrupules heeft.

Geen nostalgie, maar discipline

Dit is geen pleidooi voor nostalgie naar een mythisch verleden van 
briljante politici en heroïsche journalistiek. Het is een pleidooi voor 
discipline: de discipline om moeilijke vragen te stellen, impopulaire 
waarheden te benoemen en het risico te accepteren dat niet iedereen zich 
prettig voelt.

Zonder die discipline verwordt democratie tot decor en publieke omroep 
tot achtergrondmuziek. Cognitieve erosie is geen natuurramp; het is een 
keuze. En keuzes kunnen worden herzien — mits men bereid is weer te 
denken, in plaats van te dempen.

Hardvochtig denken is geen kilte. Het is respect voor de werkelijkheid.