[D66] Het Grote Misverstand: drie bewustzijnen en één collectieve cognitieve kortsluiting

[René Oudeweg]

Het Grote Misverstand: drie bewustzijnen en één collectieve cognitieve 
kortsluiting

Ergens tussen het filosofielokaal, de zaterdagse markt en het 
VVD-partijcongres zweven drie levenshoudingen als opgevoerde duiven in 
een te kleine volière: bourgeois bewustzijn, burgermansbewustzijn en 
boerenverstand. Ze klinken verwant, maar zijn zo verschillend als een 
monocle, een spaarvarken en een zeis. Toch worden ze dagelijks 
misbruikt, door elkaar gehaald of strategisch ingezet als sociale 
camouflage.

Bourgeois bewustzijn: de ideologische optische illusie

Laten we beginnen bij het bourgeois bewustzijn: een filosofische 
diagnose uit de marxistische gereedschapskist, zo elegant dat zelfs wie 
geen idee heeft wat het betekent, het toch graag in de mond neemt. Het 
is het soort bewustzijn dat ontstaat wanneer iemand zijn eigen belangen 
verwart met “wat goed is voor de maatschappij”, meestal omdat hij zijn 
koffie liever fair-ish trade drinkt en gelooft dat gentrificatie 
eigenlijk een publieke dienst is.

Het bourgeois bewustzijn is een optische illusie waarbij iemand denkt 
vrij te zijn terwijl hij precies doet wat het systeem wil. Het is het 
mentale equivalent van een cavia die trots is op zijn 
draaimolenproductiviteit. Het bourgeois subject gelooft bijvoorbeeld dat 
hij morele superioriteit bezit omdat hij een elektrische SUV rijdt — een 
soort vierwielig absolutisme dat 2.5 ton weegt maar moreel gewicht moet 
suggereren.

Burgermansbewustzijn: de brave kneuter die niet eens weet dat hij een 
kneuter is

Dan heb je het burgermansbewustzijn — het aandoenlijke neefje van het 
bourgeois bewustzijn, opgegroeid in een doorzonwoning met beige muurverf 
en een abonnement op de Consumentenbond. Waar het bourgeois subject 
ideologiaal verblind is, is de burgerman vooral comfortverslaafd. Hij 
wantrouwt alles wat buiten zijn mentale erf staat: experiment, 
afwijking, nuance, kunst die niet op een kalender past.

De burgerman is de trotse hoeder van het Heilige Gemiddelde. Hij is 
tegen extremen, behalve het extreme verlangen om vooral niet op te 
vallen. Hij is de mens die zegt: “Gewoon doen normaal,” zonder ooit te 
specificeren wat “gewoon”, “doen” of “normaal” eigenlijk betekent. Zijn 
ziel is ingericht volgens de catalogus van een woonwarenhuis dat door 
functionele somnambulisten wordt gerund.

Boerenverstand: de nuchtere schop onder het ego

En dan, als een frisse wind door de muffe gordijnen van de cultuur, komt 
boerenverstand binnen. Geen ideologische rookgordijnen, geen brave 
ambtelijke voorzichtigheid — gewoon ongefilterde logica, zo direct dat 
het pijn kan doen. Boerenverstand is de stille wraak van de realiteit op 
al wie haar probeert te negeren.

Waar het bourgeois bewustzijn denkt vanuit prestige en het 
burgermansbewustzijn vanuit veiligheid, denkt het boerenverstand vanuit… 
nou ja, denken. Het is de stem die zegt: “Als je vijf euro hebt en je 
uitgeeft vijftien, dan ben je niet innovatief bezig maar gewoon dom.” 
Boerenverstand is niet intellectueel, maar wél verstandig. En dat is 
voor veel intellectuelen zeer beledigend.

De drie in botsing

Zet ze samen in één ruimte en je krijgt maatschappelijke slapstick:

Het bourgeois subject probeert uit te leggen dat de vrije markt iedereen 
vanzelf gelukkig maakt.

De burgerman knikt, zolang hij maar zeker weet dat de winkels op zondag 
open blijven.

Het boerenverstand vraagt ondertussen waarom iedereen zoveel moeite doet 
om zichzelf voor de gek te houden.

Het resultaat? Een sociologische driekamp waarin twee partijen driftig 
hun eigen bubbel opblazen, terwijl de derde zucht, het touw van de 
ballon doorknipt en zegt: “Laat maar. Hij stijgt vanzelf op naar de plek 
waar hij thuishoort.”

Conclusie: een glasheldere hiërarchie

Bourgeois bewustzijn: intellectueel parfum over ideologische zelfhypnose.

Burgermansbewustzijn: knus comfortdenken met de spanning van een lauw 
kopje thee.

Boerenverstand: de nuchtere basisfunctionaliteit van hersenen die doen 
waarvoor ze bedoeld zijn.

In een gezonde samenleving hebben ze alle drie hun plek — zolang we maar 
eerlijk toegeven dat één ervan daadwerkelijk nuttig is, en het is niet 
degene die een abonnement heeft op de Volkskrant én De Correspondent 
“voor de balans”.