[D66] Chat Control als de nieuwe verschijningsvorm van ‘Internet Stalinism’

[René Oudeweg]

Chat Control als de nieuwe verschijningsvorm van ‘Internet Stalinism’

Het debat rond Chat Control—de Europese plannen om digitale communicatie 
preventief te scannen op illegale inhoud—wordt vaak gevoerd in termen 
van kinderbescherming, technologische haalbaarheid en privacy. Maar 
onder deze technische en juridische lagen schuilt een fundamentelere 
vraag: welke verschijningsvorm neemt macht aan in het digitale tijdperk? 
Wanneer critici spreken van ‘Internet Stalinism’, bedoelen zij niet dat 
er een directe historische parallel bestaat met het 
Sovjet-totalitarisme, maar dat er structurele overeenkomsten dreigen te 
ontstaan in de manier waarop staten controle uitoefenen op informatie, 
gedrag en uiteindelijk op burgers.

1. De logica van preventieve surveillance

Stalinistische systemen berustten op drie pijlers: alomtegenwoordige 
surveillance, ideologische rechtvaardiging, en instrumentele inzet van 
technologie om sociale controle te maximaliseren. Chat Control past, 
ondanks nobele intenties, gevaarlijk goed binnen deze logica: het 
introduceert een permanente vorm van communicatie-monitoring waarbij 
elke burger a priori als potentieel verdachte wordt behandeld. 
Preventief scannen van privéberichten verbreekt het klassieke 
rechtsprincipe van individuele verdenking. Waar de staat vroeger moest 
bewijzen dat iemand verdacht was, verschuift de last nu naar de burger 
die moet vertrouwen dat zijn communicatie niet verkeerd geïnterpreteerd 
wordt door een algoritme.

2. Van publieke naar intieme sfeer

Een van de meest ingrijpende aspecten van digitale surveillance is de 
verschuiving van het publieke domein naar de persoonlijke intimiteit. 
Totalitaire regimes richtten zich op openbare uitingen—pers, meetings, 
culturele productie. Chat Control opent de deur naar inspectie van de 
meest private vormen van menselijk contact: een fluisterconversatie 
wordt nu juridisch en technisch toegankelijk voor machines en mogelijk 
voor staten. Waar totalitarisme in de 20e eeuw muren gebruikte om 
informatie binnen te houden, gebruikt digitaal totalitarisme 
datapijplijnen om elke vorm van intimiteit naar buiten te trekken.

3. De normalisering van uitzonderingsmaatregelen

Stalinistische controlemechanismen werden gerechtvaardigd door 
uitzonderingssituaties: vijanden, sabotage, interne bedreigingen. Ook 
Chat Control gebruikt een uitzonderingsargument: bescherming van 
kinderen tegen misbruik — een doel waar haast niemand tegen kan zijn. 
Juist die morele onweerlegbaarheid maakt de maatregel politiek krachtig, 
maar ook gevaarlijk: zodra een samenleving accepteert dat 
communicatie-scanning gerechtvaardigd is voor één categorie misdrijven, 
wordt de deur geopend voor uitbreiding naar andere. Preventieve controle 
verschuift zo van uitzondering naar norm.

4. De automatisering van moraliteit

Waar traditionele totalitaire systemen afhankelijk waren van menselijke 
censuur en menselijke geheime diensten, creëert Chat Control een 
geautomatiseerde moraalpolitie. Algoritmen identificeren afwijkend 
gedrag op basis van data-modellen die noch transparant noch democratisch 
controleerbaar zijn. De risico’s zijn aanzienlijk: algoritmische bias, 
foutenpercentages, en het ontbreken van context kunnen ertoe leiden dat 
digitale technologieën de functie van een onfeilbare morele rechter 
krijgen zonder dat zij in staat zijn nuance te begrijpen. Dit is geen 
klassieke dictatuur, maar een technologisch-bureaucratische machtssfeer 
waarin menselijke rechten geconfronteerd worden met niet-menselijke 
besluitvorming.

5. De illusie van vrijwilligheid

Voorstanders stellen dat gebruikers vrijwillig kunnen kiezen voor 
“veilige” apps die detectie ondersteunen. Maar deze schijnvrijheid 
verdampt zodra bedrijven onder druk worden gezet om alleen nog systemen 
met ingebouwde scanning aan te bieden. Vrijwillige acceptatie wordt dan 
functioneel verplicht, zoals in autoritaire systemen waar burgers 
zogenaamd vrijwillig meewerken aan staatsinitiatieven. De keuze bestaat 
dan slechts op papier.

6. Het gevaar van functie-uitbreiding

Historische vormen van staatscontrole werden zelden in één stap 
geïmplementeerd; ze groeiden. Een systeem dat aanvankelijk bedoeld is 
voor één categorie misdrijven krijgt later bredere toepassingen — 
terrorisme, georganiseerde misdaad, politieke extremisme. Chat Control 
legt de infrastructuur voor een algemeen surveillance-regime. Het is 
niet de huidige intentie die zorgwekkend is, maar de potentiële 
reikwijdte zodra het systeem operationeel is. Macht die kan worden 
misbruikt, zal op termijn worden misbruikt, zo leert de geschiedenis.

7. Democratie onder digitale druk

Democratie veronderstelt dat burgers private ruimtes hebben om vrij te 
denken, te experimenteren, te twijfelen en te spreken. Wanneer alle 
communicatie theoretisch kan worden gemonitord, verschuift het gedrag 
van burgers: zij gaan zichzelf censureren. Dit effect — chilling effect 
— is een essentieel kenmerk van totalitaire regimes. Chat Control, zelfs 
als het nooit tot misbruik leidt, verandert al de mentale parameters van 
digitale burgerlijke vrijheid.

Conclusie: een technologische verleiding

Chat Control is niet simpelweg een beleidsvoorstel maar een 
civilisatorische keuze. Het idee dat massale surveillance 
gerechtvaardigd is wanneer algoritmes het uitvoeren, vormt de kern van 
wat men “Internet-Stalinisme” zou kunnen noemen: niet een terugkeer naar 
het verleden, maar een nieuwe, subtielere vorm van controle die 
technologisch efficiënt, politiek aantrekkelijk en maatschappelijk 
moeilijk te weerstaan is. Het gevaar schuilt niet in het doel—dat breed 
gedragen wordt—maar in het middel: de normalisering van een permanente 
digitale vorm van staatsmacht die elke burger structureel doorgrondt.

De uitdaging voor onze tijd is om veiligheid te waarborgen zonder de 
architectuur van digitale totalisering te accepteren. Democratische 
samenlevingen worden niet bedreigd door technologie zelf, maar door de 
verleiding om technologie in te zetten voor grenzenloze controle in naam 
van het goede.