[D66] Het Burgermansbewustzijn als Rem op de 'Vooruitgang'

[René Oudeweg]

Het Burgermansbewustzijn als Rem op de Vooruitgang: Een Diagnose van 
Zelfgekoesterde Domheid

In elke samenleving duikt, hardnekkig en taai als onkruid, een bepaald 
soort bewustzijn op dat zich koestert in middelmatigheid: het 
burgermansbewustzijn. Deze mentale habitus — een mengsel van tevreden 
zelfgenoegzaamheid, angst voor het afwijkende en een diep, bijna 
instinctief wantrouwen tegenover intellectuele complexiteit — 
functioneert als een subtiel doch machtig mechanisme van 
anti-vooruitgang. Het vertoont daarbij een opvallende gelijkenis met het 
klassieke bourgeois-bewustzijn, dat door denkers van Marx tot Adorno 
werd ontleed als de ideologische cementlaag die bestaande 
machtsstructuren ondersteunt en emancipatie neutraliseert.

Zowel het burgerlijke als het bourgeois bewustzijn delen een 
fundamentele aversie tegen het nieuwe. Niet omdat het nieuwe inherent 
bedreigend zou zijn, maar omdat het de comfortabel geordende wereld van 
routines, gewoontes en schijnbare rationaliteit verstoort. De 
moderniteit mag zichzelf graag afficheren als een tijdperk van 
rationaliteit en vooruitgang, maar de doorsneemens functioneert nog 
altijd op basis van reflexmatige zelfbehoudslogica. De burger vreest 
niet de chaos op zich — hij vreest de noodzaak tot heroriëntatie die 
verandering met zich meebrengt.

Het Zelfgekoesterde Niet-Weten

Wat deze vorm van bewustzijn zo problematisch maakt, is niet simpelweg 
dat het beperkt is, maar dat het zichzelf genoegzaam verklaart. 
Burgermansbewustzijn is een geïnstitutionaliseerd niet-willen-weten. De 
burger hoeft de wereld niet te begrijpen — hij hoeft slechts bevestigd 
te worden in zijn intuïtieve overtuiging dat zijn beperkte blikveld 
voldoende is om de totaliteit van de werkelijkheid te beoordelen. Zo 
krijgt domheid niet de vorm van afwezigheid van kennis, maar van een 
gecanoniseerde mentaliteit, een soort moreel gelijk dat zich hult in de 
taal van ‘gezond verstand’.

In feite is het een subtiele intellectuele luiheid, verpakt als deugd.

De Vooruitgangsgedachte als Bedreiging

De vooruitgangsgedachte is, anders dan vaak wordt aangenomen, geen 
vanzelfsprekende dynamiek. Zij vereist een politieke wil, een cognitieve 
openheid, en vooral een bereidheid tot voortdurende zelfkritiek. Precies 
die elementen zijn antithetisch aan de burgerlijke psyche.

De burger en de bourgeois delen de overtuiging dat de wereld in essentie 
al ‘af’ is — dat de bestaande orde, hoe gebrekkig ook, de minst 
risicovolle is. Waar de vooruitgangsgedachte zegt: “De mens kan meer dan 
hij denkt,” zegt het burgermansbewustzijn: “Doe maar normaal; meer is 
gevaarlijk.” Het resultaat is een culturele verstarring die zichzelf uit 
in moralisme, nostalgie en een diep wantrouwen tegenover intellectuele 
complexiteit.

De Mens Domhouden: Niet van Bovenaf, maar Van Binnenuit

Een van de meest tragische aspecten van het burgermansbewustzijn is dat 
het de mens niet van bovenaf dom houdt, maar dat de mens zichzelf dom 
houdt. Het is zelfgekozen provinciale introspectie: een comfortzone van 
mentale eenvoud. De burger koestert zijn eigen bekrompenheid alsof het 
een vorm van wijsheid betreft.

Hoewel systemen van macht deze mentaliteit gretig benutten — elke status 
quo floreert dankzij een volgzame massa — is de primaire oorzaak niet 
autoritair maar psychologisch. Domheid wordt een soort cultureel 
erfgoed: veilig, vertrouwd, warm en bovenal onveranderlijk.

Conclusie: De Rem van de Middelmatigheid

Uiteindelijk vormt het burgermansbewustzijn geen individueel falen maar 
een maatschappelijk symptoom: de weigering om de eigen cognitieve 
horizon te verruimen. In dat opzicht is het een even grote vijand van 
vooruitgang als het door Marx gewraakte bourgeois-bewustzijn. Beide zijn 
articulaties van hetzelfde mechanisme: de angst voor een wereld die 
groter is dan het eigen gelijk.

De tragedie is eenvoudig: zolang de mens zijn eigen mentale rust 
verkieslijker acht dan intellectuele groei, zal hij nooit meer worden 
dan een geciviliseerde halfslaper — eeuwen van kennis en potentie tot 
zijn beschikking, maar innerlijk oliedom omdat hij weigert te ontwaken.