[D66] Remunicipalisering

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Vrij Nederland
Datum:  8 januari 2024
Auteur: Jens Kimmel
URL:    https://www.vn.nl/privatisering-voorzichtig-teruggedraaid/


Over de hele wereld wordt privatisering weer voorzichtig teruggedraaid
----------------------------------------------------------------------

Privatisering heeft tot heel wat narigheid geleid. Steeds meer gemeenten 
besluiten dan ook om sommige dienstverleningen terug te brengen in 
publiek beheer. Dit zogeheten remunicipaliseren blijkt een pragmatisch, 
effectief instrument voor een eerlijker toegang tot en hogere kwaliteit 
van lokale basisvoorzieningen.

In januari 2000 gingen in Cochabamba, Bolivia, tienduizenden mensen de 
straat op in een historisch protest: de Cochambamba Water War. 
Bolivianen bevochten het besluit van de Boliviaanse regering om, onder 
druk van de Wereldbank, het gemeentelijk waterbedrijf van Cochambamba, 
SEMAPA, te privatiseren. De nieuwe eigenaren, het Britse bedrijf 
International Waters en de Amerikaanse bouwgigant Bechtel, hadden de 
prijzen sinds de overname verdubbeld. Tot de waterrekening voor veel 
mensen niet meer te betalen was.

Maandenlang was het onrustig in Cochambamba. Er werd gestaakt en 
gedemonstreerd, wegen werden geblokkeerd en tienduizenden liepen mee in 
'watermarsen'. De regering onder leiding van president Hugo Banzer zette 
het leger in om de protesten met geweld de kop in te drukken. Veel 
mensen raakten gewond en er vielen zes doden. Onder grote publieke druk 
besloot de regering in april 2000 de privatisering van de 
watervoorziening in Cochambamba terug te draaien. International Waters 
en Bechtel lieten het er niet bij zitten: ze klaagden de regering aan 
voor veertig miljoen aan misgelopen inkomsten.


VAN PRIVAAT NAAR PUBLIEK

Voor de Boliviaanse 'wateroorlog' was veel media-aandacht, ook in 
Nederland. 'Regering Bolivia bezweert water-rel' kopte NRC bijvoorbeeld 
op 11 april 2000. Maar het proces dat door deze gebeurtenis mede in gang 
werd gezet, haalde de kranten niet.

Dat proces heet remunicipalisering. Het betekent deprivatisering op 
lokaal of regionaal niveau en is afgeleid van het Spaanse zelfstandige 
naamwoord municipio (in het Engels municipality), gemeente. De term 
verwijst naar gemeenten die contracten met water-, energie-, zorg- of 
transportbedrijven opzeggen of laten aflopen en de dienstverlening 
terugbrengen in publiek beheer. Een verandering van privaat naar publiek 
eigenaarschap van lokale basisvoorzieningen, met andere woorden.

De afgelopen tien, vijftien jaar is remunicipalisering een 
internationale trend gebleken. Het Transnational Institute (TNI), 
gevestigd in Amsterdam, doet al sinds 2015 onderzoek naar 
remunicipalisering. TNI identificeerde - en identificeert nog steeds - 
tot nu toe meer dan 1700 casussen van remunicipalisering in ruim 
zeventig landen. Water is een veel ge(re)municipaliseerd goed, laat het 
onderzoek zien, maar ook lokale deprivatisering van energie, 
infrastructuur, volkshuisvesting, vuilnisverwerking, kinderopvang en 
groen- en schoonmaakdiensten komen vaak voor.

De redenen voor remunicipalisering lopen uiteen, maar volgens Lavinia 
Steinfort van TNI zijn de belangrijkste 'het aanpakken van falend 
privaat beheer, het verbeteren van arbeidsomstandigheden, het 
terugwinnen van controle over de lokale economie en hulpbronnen, het 
leveren van goede, betaalbare diensten aan mensen, en het implementeren 
van ambitieus duurzaam beleid.'


KOSTENBESPARING

Er zitten beroemde casussen bij. Cochabamba in 2000 natuurlijk, maar 
bijvoorbeeld ook de remunicipalisering van het metronetwerk in Londen in 
2010. Toen maakte het publieke Transport for London (TfL), na uit de 
hand lopende kosten en een gebrek aan goed fiscaal management, een eind 
aan de publiek-private partnerschappen Metronet en Tubelines, met een 
kostenbesparing van een miljard tot gevolg.

Hamburg is een andere blikvanger. Het vereiste in 2015 weliswaar een 
maandenlange burgercampagne en een referendum onder de naam Unser 
Hamburg, Unser Netz, maar toen ging de gemeenteraad wel mee in het 
dringende verzoek van de inwoners om het elektriciteitsnet van de stad 
terug te kopen van de Europese energiegiganten Vattenfall en E.ON.

Recenter zette Barcelona het gemeentelijk energiebedrijf Barcelona 
Energia op, remunicipaliseerden Grenoble, Parijs en Bordeaux hun 
watervoorziening (ten koste van waterbedrijven Suez en Veolia, gefuseerd 
sinds 2022), en bracht Vilnius het warmtenet en Oslo de 
afvalverwerkingsdienst weer in publieke handen.

Ook buiten Europa, zo laat de TNI-database zien, gaan basisvoorzieningen 
regelmatig over van private naar publieke eigenaren, bijvoorbeeld in 
Buenos Aires in Argentinie (gasvoorziening), Maputo in Mozambique 
(watervoorziening), Denizli in Turkije (bustransport), Sherbrooke in 
Canada (afvalverwerking), New Dehli in India (metrotransport), New York 
in de VS (afvalwaterverwerking), Kuala Lumpur in Maleisie en Jakarta in 
Indonesie (beide waterwatervoorziening)


INBESTEDING

Maar wacht eens even. Was er de afgelopen dertig jaar niet juist een 
andere, tegenovergestelde trend zichtbaar, van overheidsbezuinigingen, 
uitbesteding en van privatisering? Dat klopt. Maar op lokaal niveau is 
er, in ieder geval vanaf de millenniumwisseling, ook een (voorzichtige) 
tegenbeweging zichtbaar die zich inzet voor publiek eigenaarschap van 
basisvoorzieningen als water, energie, woningen, transport en 
technologie.

Jan Visser, woordvoerder van de GroenLinks-fractie in de gemeenteraad 
van Groningen, is medeverantwoordelijk voor de recente 
remunicipalisering van de gemeentelijke schoonmaakdienst.

Jarenlang besteedde de gemeente de schoonmaak van de gemeentelijke 
gebouwen (onder andere de gebouwen van de gemeenteraad, de milieu- en 
plantsoendienst, de politie en brandweer, en een aantal gymlokalen) uit 
aan schoonmaakbedrijf GOM. Op 1 november veranderde dat. De ongeveer 
tachtig schoonmakers traden definitief uit dienst bij GOM en in dienst 
bij de gemeente en haar nieuwe afdeling Schoonmaak.

De remunicipalisering, of 'inbesteding' zoals het in Groningen wordt 
genoemd, ging niet over een nacht ijs. Al in 2021 werd de motie tot 
inbesteding ingediend door Vissers partij GroenLinks en gesteund door de 
SP, de PvdA en de ChristenUnie. Een tijdelijk contract met GOM van nog 
eens twee jaar was nodig om de schoonmaakafdeling binnen de gemeente op 
te tuigen.

De reden voor de remunicipalisering was volgens Visser tweeledig. 'Ten 
eerste ging de uitbesteding ten koste van de arbeidsvoorwaarden van 
mensen. De branche concurreert daar nou eenmaal op. Nu hebben de 
schoonmakers een normale rechtspositie met goede contracten in plaats 
van dat ze worden uitgebuit door schoonmaakbedrijven en uren bij elkaar 
moeten sprokkelen.'

Daarnaast is er ook een moreel punt, vindt hij. 'De gemeente heeft 
allerlei ondersteunde functies. Schoonmaak is daar een van. Dat zijn ook 
collega's. Die zie je elke dag en je zit er tussen de middag mee te 
eten. Ze horen erbij, ik vind dat dat zo hoort.'

Amsterdam ging Groningen voor op schoonmaakvlak, en het blijft ook niet 
bij schoonmaak. Groningen is bijvoorbeeld van plan een gemeentelijk 
energiebedrijf op te richten voor hernieuwbare energie, de GEB.

Wat verklaart deze beweging in Groningen? Volgens Visser heeft de 
gemeente er, 'meer dan andere steden in Nederland, zeker die in de 
Randstad', altijd voor gekozen om veel basisvoorzieningen in eigen 
beheer te houden, inclusief het waternet, het warmtenet en de wind- en 
zonneparken rondom de stad.


INKOOPMENTALITEIT

Een neoliberale gemeente wordt onder meer gekenmerkt door een machtige 
inkoopafdeling die in allerlei sectoren marktconcurrentie stimuleert. 
Ook in Groningen hebben ze daarmee te maken.

Volgens een bron binnen de gemeente die liever anoniem wil blijven, 
heerst binnen het gemeentelijk apparaat nog altijd een 
'inkoopmentaliteit'.

'Het denken in termen van inkopen is dominant, ook in de top van het 
ambtelijk apparaat. De rem op inbesteding (of remunicipalisering, JK) is 
groot. Het is moeilijk, zeggen ze dan, te duur, we moeten de relatie met 
de bedrijven goed houden. Je moet er een beetje doorheen, door die 
inkoopmentaliteit.'

Die mentaliteit is het resultaat van een eeuw neoliberale ideeen binnen 
overheden. Historicus Bram Mellink en socioloog Marijn Oudenampsen 
schrijven in hun boek Neoliberalisme. Een Nederlandse Geschiedenis dat 
Nederland het neoliberalisme in de jaren tachtig niet domweg 
'importeerde' uit de Verenigde Staten van Reagan of het Verenigd 
Koninkrijk van Thatcher, maar vooral haar eigen neoliberale pad 
bewandelde.

In de jaren vijftig, bijvoorbeeld, hield het ministerie van Economische 
Zaken in het kabinet van Willem Drees de lonen laag met een 'geleide 
loonpolitiek'. Later, onder de kabinetten Kok II (1998-2002) en 
Balkenende I en II (2002-2006), vermarkten gemeentes de energiesector en 
privatiseerden ze gemeentelijke vervoersbedrijven en de thuiszorg.

Die lange neoliberale geschiedenis verklaart waarom het zo lastig blijkt 
het roer om te gooien. We zien de overheid als een soort amorele 
marktscheidsrechter met een inkoopmentaliteit.

Hoe kunnen we dat anders gaan zien?

Lavinia Steinfort van het TNI en coordinator van het 
remunicipaliseringsonderzoek, heeft daar over nagedacht. Volgens haar is 
een 'technische' focus op privaat of publiek eigenaarschap niet genoeg. 
'Het gaat dieper dan dat,' vindt ze. 'We moeten oog hebben voor alle 
facetten van het neoliberale gedachtegoed, zoals het tot handelswaar 
maken van publieke basisvoorzieningen als water of energie, waarbij die 
los worden getrokken van hun omgeving, de natuur waar ze uit voortkomen 
en de mensen die daar wonen.'

Een van de manieren om dit te mee te nemen in het onderzoek is volgens 
Steinfort een breed begrip van de term 'publiek' en ook collectief 
eigendom mee te nemen, naast gemeentelijk of staatseigendom. Dit 
betekent dat groepen mensen, dorpen, buurten of andere gemeenschappen 
zich organiseren rondom bijvoorbeeld water- of energievoorziening en 
zich hard maken voor het publieke belang daarvan. Steinfort: 'Dat is 
bijvoorbeeld gebeurd in Wolfhagen in Duitsland, waar na een 
remunicipalisering in 2018 het stroomnet in gemeentehanden kwam. De 
lokale elektriciteitsvoorziening is nu voor een deel in handen van een 
burgercooperatief.'

Maar, geeft Steinfort toe, zo'n machtsdeling en bredere opvatting van 
remunicipalisering blijft een strijd, zelfs bij min of meer succesvolle 
voorbeelden zoals Terrassa in Catalonie, waar de watervoorziening in 
2019 werd gedeprivatiseerd. 'Daar hebben ze stappen gezet om 
medezeggenschap in de wet te verankeren en een democratische cultuur te 
creeren. Maar dan zie je vervolgens toch dat de gemeente het heel lastig 
vindt om die macht uit hand te geven.'


DRIEDUIZEND BUSROUTES GESCHRAPT

Met inmiddels wereldwijd duizenden casussen is remunicipalisering de 
afgelopen twee decennia goed op gang gekomen. Is dat een breuk met het 
neoliberalisme?

Er is in ieder geval sprake van een 'narratieve' breuk. Lokale overheden 
beginnen remunicipalisering te zien als pragmatisch, effectief 
instrument voor een eerlijker toegang tot en hogere kwaliteit van lokale 
basisvoorzieningen, en voor betere arbeidsomstandigheden. Ook van 
oudsher neoliberale organisaties als de Verenigde Naties en de 
Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) zien 
dat in.

Zo constateerde een speciale VN-rapporteur voor armoede en mensenrechten 
in 2021 dat het Verenigd Koninkrijk 'een masterclass had gegeven in hoe 
je een essentiele openbare dienst niet moet runnen'. De rapporteur had 
het over het geprivatiseerde bustransport. Kaartjes waren peperduur 
geworden, het management was pover, transparantie over bedrijfsvoering 
ontbrak en in tien jaar tijd werden maar liefst drieduizend routes 
geschrapt. De conclusie? De buslijn moest weer in publiek beheer komen.

Dat is nu gebeurd in Manchester. In september remunicipaliseerde de 
gemeente daar het bustransport. De campagne We Own It ging eraan vooraf. 
Campagneleider Catt Hobbs schreef erover in The Guardian: 'Na bijna 
veertig jaar deregulering en privatisering door Thatcher komen de bussen 
in Manchester weer onder publiek beheer.'

Het is begonnen met de inzet van vijftig elektrische bussen in enkele 
districten. De volledige uitrol staat gepland voor januari 2025.

--------
(c) 2024 Vrij Nederland