[D66] Crisis van de Week: Genocide-crisis - Nederland zakt met steun aan Israel door morele ondergrens

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Volkskrant
Datum:  17 februari 2024
Auteur: Marjolein van de Water en Monique van Hoogstraten
URL:    
https://archive.ph/https://www.volkskrant.nl/binnenland/nederland-zakt-met-steun-aan-israel-door-morele-ondergrens~beea4fa8/


'Nederland zakt met steun aan Israel door morele ondergrens'
------------------------------------------------------------
Angelique Eijpe trok demissionair minister van Buitenlandse Zaken Hanke 
Bruins Slot aan haar jasje over het buitenlandbeleid.

Oud-diplomaat Angelique Eijpe werkte nota bene aan een programma dat 
'diversity of thought' moest bevorderen op Buitenlandse Zaken. Maar toen 
de Gaza-oorlog uitbrak, merkte ze dat daar geen ruimte voor was. Ze nam 
ontslag en demonstreert nu wekelijks voor de deur van het ministerie.

Op vrijdag 13 oktober loopt Angelique Eijpe (51) naar de zevende 
verdieping van het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag. Eijpe, 
dan nog werkzaam als diplomaat, vraagt de secretaresse van Hanke Bruins 
Slot of de demissionair minister vijf minuten tijd voor haar heeft.

Eerder die dag heeft het Israelische leger vanuit de lucht pamfletten 
boven noordelijk Gaza verspreid, met de oproep aan bewoners om hun 
huizen te verlaten. Israel heeft Gaza sinds de aanval van Hamas hevig 
gebombardeerd, en het afgesloten van water, voedsel en elektriciteit. 
Prominente Israeliers hebben openlijk opgeroepen tot etnische zuivering, 
mensenrechtenorganisaties slaan alarm over vermeende oorlogsmisdaden.

Terwijl honderdduizenden Gazanen halsoverkop zuidwaarts vluchten, 
besluit Eijpe de minister aan haar jasje te trekken. 'Ze was pas enkele 
weken eerder aangetreden, ik wist niet hoe groot haar dossierkennis over 
het Midden-Oosten was', aldus Eijpe. 'Ik wilde haar vertellen dat ze de 
Israelische oproepen tot etnische zuivering serieus moest nemen, en 
vragen de onvoorwaardelijke steun aan Israel te herzien.'

Op dat moment is Eijpe nog vol vertrouwen. Bruins Slot had bij haar 
aantreden immers gezegd dat haar deur altijd openstond voor medewerkers 
met zorgen over het buitenlandbeleid. Niets wijst er nog op dat Eijpe 
enkele weken later uit gewetensnood ontslag zal nemen, en dat ambtenaren 
van Buitenlandse Zaken (BZ) voor het eerst in de geschiedenis de straat 
op zullen gaan om hun onvrede met het beleid te uiten.

Eijpe is als jurist gespecialiseerd in internationaal recht en 
mensenrechten. Voor BZ werkte ze begin deze eeuw in de Palestijnse 
gebieden, later werd ze onder meer beleidsmedewerker Midden-Oosten en 
plaatsvervangend ambassadeur in Oman. Vanaf 2020 coordineerde ze eerst 
een programma voor sociale veiligheid, daarna kreeg ze de taak om het 
'diversity of thought'-programma vorm te geven.


U bent al jaren niet meer betrokken bij het Midden-Oostenbeleid. Waarom 
voelde u zich geroepen om de minister te vragen haar beleid te herzien?

'Op 7 oktober verklaarde Mark Rutte, direct na de aanval van Hamas, dat 
Nederland onvoorwaardelijk achter Israel staat. Dat was een politiek 
besluit, zonder beleidsafstemming vooraf. Ik begrijp best dat Rutte snel 
een verklaring wilde afgeven, maar daar had hij niet meteen beleid aan 
hoeven te koppelen.

'Daarna zijn er signalen geweest van ambtenaren, bijvoorbeeld toen 
Israel zijn eigen oorlogsmisdaad aankondigde door Gaza af te sluiten van 
voedsel en water. Maar ik wist niet of die signalen de minister hadden 
bereikt, de ambtelijke reflex om dit soort zaken voor te leggen wordt 
soms getraineerd.'


Wat bedoelt u met 'getraineerd'?

'Dat de ambtelijke top bepaalde zaken niet altijd doorspeelt aan de 
minister. Ze adviseren op basis van wat ze denken dat de minister wil 
horen. Ook de commissie-Davids, die onderzoek deed naar de 
besluitvorming rond de inval in Irak, stelde dit probleem vast.'

Eijpe stuit bij haar gang naar Bruins Slot op haar secretaresse, die 
haar doorverwijst, waarna ze uiteindelijk uitkomt bij het secretariaat 
van de secretaris-generaal, dat haar aanraadt een mail te sturen. 
'Excellentie, Beste Hanke', schrijft Eijpe diezelfde middag. 'Op dit 
moment voltrekt zich in Gaza voor onze ogen een aangekondigde genocide.'

In haar mail uit Eijpe haar 'morele zorg' over het Nederlandse beleid, 
en stelt dat 'deze opstelling diametraal tegen onze kernwaarden en het 
internationaal humanitair recht staat'. Eijpe vraagt de minister het 
beleid te heroverwegen, 'onder andere om te voorkomen dat over een 
x-aantal jaar door een enquetecommissie de conclusie wordt getrokken dat 
we hier een genocide hebben gesteund'.


Waarom koos u voor het woord 'genocide'?

'Die intentie van de Israelische leiders was al na een paar dagen 
duidelijk. De minister van Defensie sprak over Gazanen als menselijke 
dieren, premier Netanyahu verkondigde zonder schroom dat heel Gaza in 
een ruine zou veranderen. Mijn gebruik van het woord was geen juridische 
evaluatie van een realiteit die al vorm had gekregen, het was een 
reflectie van die onverbloemde intentie.'


Wat was de reactie van de minister?

'Die heb ik nooit gekregen. De secretaris-generaal reageerde wel. Hij 
mailde dat hij begreep dat het een moeilijke tijd voor me is. 'De 
beelden, en wat je hoort van familie en vrienden moeten heel zwaar voor 
je zijn', schreef hij. Maar hij vond ook dat ik ten onrechte om een 
gesprek met de minister had gevraagd. Ambtelijke tegenspraak is volgens 
hem voorbehouden aan degenen die werkzaam zijn op het betreffende 
dossier.'

Eijpe is stomverbaasd over dit antwoord. Ze heeft nota bene zelf, op 
verzoek van de ambtelijke top, een programma vormgegeven dat ruimte moet 
creeren voor tegenspraak bij BZ. 'Het doel van het 
diversity-of-thought-programma was dat medewerkers zich veilig zouden 
voelen om 'Z' te zeggen, terwijl anderen of de minister 'A' zeggen', 
legt Eijpe uit. 'Iedereen moest zijn of haar mening durven uiten, en 
niet alleen bij het koffiezetapparaat.'

In een lange mail antwoordt Eijpe: 'Ik moet de laatste dagen veel denken 
aan Hannah Arendt en het concept van de banaliteit van het kwaad.(...) 
Ik weiger een spreekwoordelijk radertje te zijn in een systeem dat 
oogluikend oorlogsmisdaden toestaat.'

'Zowel anderen als ikzelf hebben sinds het begin van deze eeuw op 
verschillende momenten de nek uitgestoken om erop te wijzen dat de 
huidige beleidslijn onhoudbaar en zeer risicovol is', schrijft ze 
verder. 'Wellicht ook goed om te onderzoeken waarom het zo ingewikkeld 
was om voor die geluiden ruimte te bieden, ernaar te luisteren en er 
iets mee te doen.'


U heeft in 2017 twee jaar onbetaald verlof genomen om de ngo One State 
Foundation op te richten. Die wil de steun vergroten voor een 
eenstaatoplossing waarin Palestijnen en Israeliers gelijke rechten 
hebben. Botste dit niet met uw werk als diplomaat?

'Ik ben altijd transparant geweest over mijn nevenactiviteiten. Ik heb 
bij BZ gezegd dat ik vanwege mijn werk voor One State Foundation niet 
meer op het Midden-Oostendossier kon of wilde werken.'


Toch bemoeide u zich de afgelopen maanden met het Midden-Oostenbeleid.

'Ik heb mijn zorgen geuit vanuit mijn expertise als internationaal 
jurist. Omdat ik ervan overtuigd ben dat ik als BZ-ambtenaar de plicht 
heb aan de bel te trekken over oorlogsmisdaden, en in de 
veronderstelling was dat tegenspraak wordt aangemoedigd.'

Eijpe is niet de enige met gewetensnood. De leiding organiseert daarom 
luistersessies, waarin ambtenaren mogen vertellen over de emoties die de 
situatie in Gaza bij hen oproept. Het is daarbij uitdrukkelijk niet de 
bedoeling om het inhoudelijk over het beleid te hebben. Op 20 oktober 
schrijven 350 ambtenaren daarom een brief aan Bruins Slot. Ze roepen 
haar dringend op een andere koers te varen. Ongeveer tegelijkertijd 
verschijnt een rijksbrede brief met eenzelfde strekking, ondertekend 
door tweehonderd ambtenaren van andere ministeries.

Bruins Slot publiceert enkele dagen later een reactie op intranet. 'We 
werken dag en nacht aan de meest efficiente respons', schrijft ze. 'Door 
de terreur van Hamas te veroordelen en solidariteit te tonen met Israel, 
en door te onderstrepen dat het recht op zelfverdediging in 
overeenstemming met het internationaal humanitair recht moet worden 
uitgeoefend.'

De minister benadrukt dat iedereen 'rolvast' moet blijven. 'Wij vragen 
jullie om de collega's die werken aan de beleidsadvisering op dit 
onderwerp ruimte en vertrouwen te geven. Ook andersdenkenden moeten de 
officiele lijn uitdragen. 'Zo werkt onze democratie', schrijft Bruins 
Slot. 'Dat kan persoonlijk lastig zijn, maar het is wel een 
onlosmakelijk aspect van het ambtenaar zijn en van ambtelijk 
vakmanschap.'


Bruins Slot heeft een punt. Ambtenaren moeten het beleid uitvoeren dat 
door de democratisch gekozen regering is bepaald.

'Als BZ-ambtenaar heb je de taak je minister van goed advies te 
voorzien. Als de minister voor slecht beleid kiest, dan wijs je daarop. 
Als de minister ook na drie keer waarschuwen niet luistert, dan moet je 
je daarbij neerleggen en het beleid uitvoeren. Dat is ambtelijk 
vakmanschap.

'Ik heb 21 jaar bij BZ gewerkt en altijd het beleid uitgevoerd, ook als 
ik het er soms niet mee eens was. Maar er is een morele ondergrens.'


Waar ligt die ondergrens?

'Wat als wij morgen een kabinet hebben dat zegt dat alle mensen met rood 
haar moeten worden uitgezet? Is het ambtelijk vakmanschap om dat loyaal 
uit te voeren?

'De Grondwet is leidend, daarop hebben we onze eed afgelegd. In artikel 
90 van de Grondwet staat dat we het internationaal recht respecteren, en 
dat dit recht het kader vormt van ons buitenlandbeleid. Israel pleegt 
oorlogsmisdaden, Nederland faciliteert dat door onvoorwaardelijke steun 
uit te spreken en door wapenonderdelen te leveren. Daar zakken we door 
een morele ondergrens.'


Israel maakt zich met de bouw van nederzettingen op de bezette 
Westelijke Jordaanoever al heel lang schuldig aan schendingen van het 
internationaal recht. Waarom was uw morele ondergrens niet al eerder 
bereikt?

'Het gaat hier niet om het optreden van Israel, maar om de reactie van 
Nederland. In het verleden uitte Nederland nog zijn zorgen over 
schendingen door Israel. Weliswaar zonder daar consequenties aan te 
verbinden, maar toch. Nu schaart Nederland het Israelische optreden 
onder het recht op zelfverdediging.'

De ambtenaren die de brief aan Bruins Slot hebben ondertekend, laten de 
minister eind november weten teleurgesteld te zijn in haar reactie. 
'Ambtelijk vakmanschap (...) was juist de aanleiding voor het schrijven 
van onze brief', laten ze haar weten. 'Wij betreuren het dat u zorgen 
over het selectief toepassen van beleid en naleving van artikel 90 van 
de Grondwet afdoet als 'persoonlijke opvattingen'.'

Als er beelden uit Gaza komen van zes vroeggeboren baby's die in het 
Al-Shifa-ziekenhuis in hun couveuses zijn gestorven door gebrek aan 
elektriciteit, besluit Eijpe haar ontslagbrief te schrijven. 'Er is 
sprake van een dubbele maatstaf', vindt ze. 'Bij Oekraine spraken we wel 
meteen van oorlogsmisdaden.'

Eijpes contract eindigt op de laatste dag van 2023, op de valreep 
organiseert ze op 21 december een demonstratie voor de deur van het 
ministerie. Tijdens hun lunchpauze gaan tientallen BZ-ambtenaren naar 
buiten, en roepen de regering op in te zetten op een staakt-het-vuren in 
Gaza. Sindsdien demonstreren ze elke donderdag, samen met ambtenaren van 
andere departementen en oud-diplomaten.

Eijpe mobiliseert daarnaast achthonderd kritische ambtenaren uit onder 
meer de Verenigde Staten, Brussel en Groot-Brittannie. 'Het is onze 
plicht ons uit te spreken als het beleid van onze regeringen verkeerd 
is', aldus de titel van de gezamenlijke brief die zij begin deze maand 
aan hun regeringen schreven.


De oorlog raakt u persoonlijk. Uw ex-partner, de vader van uw kinderen, 
is Palestijns. Speelt dat een rol?

'Sinds 7 oktober heeft mijn ex-man 27 familieleden verloren in Gaza. 
Zijn schoonzusje is met drie van haar kinderen gedood bij een 
bombardement. Natuurlijk raakt me dat en speelt dat mee. Maar ik vind 
het zeer problematisch dat mijn zorgen worden geframed als emotioneel, 
ook door leidinggevenden op het ministerie. Ja, ik ben de ex-vrouw van 
een Palestijn, maar ik heb ook expertise op dit onderwerp.'


Waarom denkt u dat Nederland Israel blijft steunen?

'Dat is de vraag die ik ook in mijn ontslagbrief heb gesteld. Wat is het 
nationaal belang? We verliezen onze geloofwaardigheid als hoofdstad van 
het internationaal recht, en als voorvechter van mensenrechten.

'Een reden is dat op het ministerie nog altijd het klassieke 
realpolitieke machtsdenken dominant is. Amerika als onze 
trans-Atlantische partner waar we op moeten rekenen. Israel wordt dan 
puur strategisch bekeken.'


Wat is daar mis mee?

'Dat denken in macht en kracht wordt vaak realisme genoemd door de 
aanhangers ervan, maar voor mij schuilt er juist de ultieme vorm van 
naiviteit in: het denken dat je onderdrukking tot in de gloria kunt 
managen zonder dat daar repercussies aan verbonden zijn. Die bubbel is 
duidelijk gebarsten op 7 oktober. En de reactie is weer even naief: we 
laten toe dat Israel met nog meer geweld terugslaat, omdat we denken dat 
we zo een nieuwe 7 oktober kunnen voorkomen.

'Ik ben ervan overtuigd dat onderdrukking, racisme, ongelijkheid of 
rechteloosheid vroeg of laat tot gewelddadig verzet zal leiden. De enige 
manier om dat te voorkomen is een einde te maken aan die realiteit. Dat 
is echt realisme.'


Hoe zou dat er in de praktijk uit moeten zien?

'Onze regering en ook internationaal blijft iedereen zich verschuilen 
achter het mantra van de tweestatenoplossing. Maar iedereen die dit 
dossier kent, weet dat die weg is doodgelopen.

'We moeten dus allereerst het taboe doorbreken en gaan praten over 
alternatieven voor de tweestatenoplossing. Daarbij moeten we erkennen 
dat er een diametraal machtsonevenwicht is tussen Israel en de 
Palestijnen, zowel economisch als militair en diplomatiek. Het is een 
illusie om te denken dat er een compromis uit kan komen als we deze twee 
ongelijkwaardige partijen met elkaar om tafel zetten.


De ambtenaren die zich uitspreken tegen het beleid vormen nog altijd een 
minderheid.

'De kritiek is breed gedeeld. Tegelijkertijd zijn veel mensen 
terughoudend om zich uit te spreken. Ik weet dat heel veel ambtenaren 
zich afvragen: waar zijn we mee bezig? Iets anders is meedoen aan een 
sit-in. Opvallend is wel dat het met name vrouwen zijn die de moed 
hebben zich uit te spreken.'

Maandag 12 februari zit Eijpe op de publieke tribune van de rechtszaal 
in Den Haag, voor het hoger beroep over de vraag of Nederland 
F-35-onderdelen mag leveren aan Israel. Het hof oordeelt dat er een 
duidelijk risico bestaat dat met de F-35's ernstige schendingen van het 
humanitaire oorlogsrecht worden gepleegd in de Gazastrook. 'Bij de 
aanvallen door Israel zijn disproportioneel veel burgerslachtoffers 
gevallen', aldus de rechter.

Dus besluit het hof, wijzend op internationale verdragen, dat Nederland 
de leveringen direct moet stoppen. 'De rechter heeft gehakt gemaakt van 
de opstelling van de Nederlandse staat', aldus Eijpe. Ze heeft heel even 
hoop: 'Ik dacht: als ze niet naar het ambtelijk apparaat luisteren, dan 
in ieder geval naar de rechter.'

Maar drie uur na de uitspraak twittert Geoffrey van Leeuwen, 
demissionair minister Buitenlandse Handel, dat de staat in cassatie 
gaat.


Denkt u dat u ooit nog terugkeert bij BZ?

'Na dit interview zijn die kansen definitief verkeken', zegt Eijpe 
lachend. 'Maar serieus, ik vond het heel jammer om te vertrekken, dat 
heb ik ook in mijn ontslagbrief geschreven. Maar het was niet meer 
houdbaar.

'Het gaat niet alleen om Gaza. Mijn laatste taak bij het ministerie was 
om meer ruimte te maken voor tegenspraak. Maar uit deze hele gang van 
zaken blijkt hoe ingewikkeld of zelfs onmogelijk dat is op momenten dat 
het echt schuurt. Terwijl het juist dan zo belangrijk is.'

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
De brieven en e-mails waarvan in dit artikel sprake is, zijn in bezit 
van de Volkskrant.

Reactie ministerie van BZ

Het ministerie van Buitenlandse Zaken laat in een ­reactie weten dat 'de 
discussie in de samenleving over het conflict tussen Israel en Hamas 
begrijpelijkerwijs ook wordt gevoerd in ons departement. Daar bieden we 
ruimte voor, via onder meer bijeenkomsten en ­luistersessies. We roepen 
mensen op het gesprek te ­blijven voeren. Daarnaast stimuleren we 
ambtelijke ­tegenspraak, opdat iedereen op zijn of haar beleids­terrein 
vrijuit professionele inbreng kan leveren. ­Angelique Eijpe was niet 
werkzaam op het betreffende dossier dus een gesprek met de minister ligt 
dan niet voor de hand. Op een uitnodiging van de secretaris-­generaal 
voor een gesprek met hem is zij niet ingegaan.

--------
(c) 2024 DPG Media B.V.