[D66] Meer dan vijftig debatten verder en de kiezer is er niet veel wijzer op geworden

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Vrij Nederland
Datum:  20 november 2023
Auteur: Kim van Keken en Joost Ramaer
URL:    https://www.vn.nl/verkiezingscampagne-debatten-kiezer/


Meer dan vijftig debatten verder en de kiezer is er niet veel
wijzer op geworden
-------------------------------------------------------------

Overal debatteerden en spraken lijsttrekkers en andere politici dezer 
dagen. Helpt dat de kiezer om te bepalen welke partij dit keer zijn stem 
zal krijgen?

Nog nooit in de Nederlandse politieke geschiedenis heeft de kiezer zo'n 
stortvloed aan informatie over zich heen gekregen als tijdens de 
campagne voor de verkiezingen van de Tweede Kamer op 22 november. Het 
regent debatten en gesprekken met lijsttrekkers en andere politici - op 
de radio, de televisie, in podcasts, in dag- en weekbladen en in zalen 
door heel het land. Elseviers Weekblad houdt een lijst bij van de 
grotere debatten. Op 14 november stond de EW-teller op 55 stuks, gemeten 
vanaf begin oktober.

Helpt die tsunami de kiezer om te bepalen welke partij dit keer zijn 
stem zal krijgen?

De ideale verkiezingscampagne zou een ideologische ideeenstrijd moeten 
zijn, waarin het schuurt en knettert tussen de politieke partijen en 
kiezers duidelijke keuzes krijgen voorgeschoteld. Maar deze campagne 
begon als een echoput waarin de partijen elkaar napraatten en eindigde 
in een boksring waar zij - opgehitst door peilingen - door elkaar heen 
kakelden. Ze willen allemaal meer woningen, betere en betaalbaardere 
zorg, meer groen en voor iedereen een goed belegde boterham. Alleen het 
hoe blijft vaak onduidelijk. Laat staan dat daar een goed debat over 
wordt gevoerd.

(...)


HEEL VEEL BEGRIP

Lijsttrekkers debatteren deze campagne vooral over elkaar, en nauwelijks 
met elkaar. Als ze alleen in een interview zitten, halen ze fel uit. Dan 
heeft die ene opponent echt heel slechte plannen waardoor banen verloren 
gaan. Of ze sneren over de vermeende besluiteloosheid van een andere 
tegenkandidaat. De ene partij maakt het land kapot, de andere is een 
gevaar. Het is met name voor de tv-kijker onduidelijk wat de partijen 
dan zelf een ideaal Nederland vinden.

Gezamenlijk staan de lijsttrekkers - van links tot rechts - om de gewone 
man en vrouw heen in deze campagne. Die heten Harm, zoals Harm uit 
Budel. Of Bea, de fulltime werkende vrouw die in het RTL-debat liet zien 
hoe ze in haar eentje haar hulpbehoevende moeder verzorgt. Liefdevol, 
maar toch snakt ze naar een beetje tijd voor zichzelf. Wat doen de 
politiek leiders voor iemand als Harm of Bea?

Ze tonen begrip. Heel veel begrip. Allemaal willen ze als 'normale' 
mensen naast de burger staan. Van der Plas vertelde over haar moeder die 
ze samen met haar familie verzorgt. En VVD-leider Dilan Yesilgoz haastte 
zich om te vertellen dat ook zij mantelzorger voor een naaste was. 'Ik 
hoor u! Ik zit ook met dit probleem,' persifleerde cabaretier Peter 
Pannekoek politici in verkiezingstijd in het programma Dit was het 
Nieuws. 'Ze willen zich nog net niet opensnijden: 'Kijk, ik bloed ook, 
ik bloed ook!''

De campagne van de VVD is op dat gevoel gestoeld. 'Voor mij draaien de 
verkiezingen om jou,' is de boodschap van Yesilgoz. Ze benadrukt dat ze 
heus de problemen van Nederlanders ziet. 'Ik wil een ambtenaar die 
straks tegen iemand die een fout heeft gemaakt zegt: he, geen zorgen. Ik 
sta aan jouw kant.'

In debatten en interviews wil ze vooral niet terugblikken. 'Ik wil 
vooruit kijken,' zegt ze steevast. En dat is niet zo gek, want veel van 
de problemen die gewone burgers nu veel pijn doen - de woningcrisis, de 
zorgcrisis, de personeelstekorten bij de politie, in het onderwijs, in 
de zorg, de almaar stijgende kosten van levensonderhoud - zijn terug te 
voeren op beleid van opeenvolgende kabinetten onder leiding van haar 
partij, de VVD.


SPREEKTIJD VOOR IEDEREEN

Yesilgoz komt ermee weg in haar campagne. Als Lilian Marijnissen van de 
SP haar tijdens het lijsttrekkersdebat van RTL probeert te interrumperen 
over de jarenlange bezuinigingen op de ouderenzorg, bijt Yesilgoz haar 
toe: 'Ik bezuinig niet op de ouderenzorg. Goed gelezen, is niet aan de 
orde.'

In het RTL-debat zaten zes lijsttrekkers. De omroep had het debat 
opgehangen aan verschillende thema's - migratie, wonen, zorg, 
bestaanszekerheid - die steeds werden ingeleid met filmpjes met en over 
gewone burgers die rond deze thema's in de knel zaten. Tussendoor 
moesten al die zes lijsttrekkers, en de burgers uit de filmpjes, die ook 
in het publiek zaten, allemaal enige spreektijd krijgen.

Dat was het format van vrijwel alle debatten op de lineaire televisie, 
nog altijd het meest bekeken medium. Je zag de presentatoren ermee 
worstelen. Ze waren zo zeer bezig met dat format, en die spreektijd voor 
iedereen, dat ze nauwelijks toekwamen aan goed luisteren naar de 
politici, en ingrijpen wanneer die even stellige als dubieuze uitspraken 
deden. Soms debatteerden ze zelfs mee, zoals RTL-coryfee Frits Wester. 
Anderen gedroegen zich meer als stokebrand dan scheidsrechter, zoals 
SBS-ster Wilfred Genee.


AAN THEMA'S GEEN GEBREK

De politici, maar ook de journalisten, hadden zich voorgenomen dat het 
dit keer toch echt over de inhoud moest gaan. Voorgaande 
verkiezingscampagnes waren steevast verzand in een van tevoren bedachte 
tweestrijd. De Tweede Kamerverkiezingen van 2021 gingen over 
'leiderschap'. In haar campagnefilmpjes stond de VVD op de markt met een 
bordkartonnen afbeelding van Mark Rutte. Zorgvuldig gecaste 
voorbijgangers zeiden dan aardige dingen zoals 'mensen hebben gewoon 
iemand nodig die ze vertrouwen omdat dit een zware tijd is'.

Het ging tijdens de campagne in 2021 niet of nauwelijks over de horde 
waarover het kabinet Rutte-III was gevallen: de toeslagenaffaire, en met 
name het afbrokkelende vertrouwen in de overheid die steeds vaker niet 
bij machte bleek schandalen goed af te handelen. Na de verkiezingen 
gingen diezelfde partijen (VVD, D66, CDA en ChristenUnie) weer met 
elkaar regeren met de belofte van 'een nieuwe bestuurscultuur'. Terwijl 
de gedupeerden van het toeslagenschandaal nog steeds niet zijn 
gecompenseerd, groeide de onvrede en het aantal crises: de wooncrisis, 
de stikstofcrisis en de klimaatcrisis. Inmiddels belooft Yesilgoz van de 
VVD onbeschaamd weer af te rekenen met 'de oude politiek'.

Aan thema's is er deze campagne geen gebrek. Kranten, bladen en 
journalistieke sites schreven uitgebreid over wat in de 
verkiezingsprogramma's staat. Talkshows als Op1 hadden informatieve 
specials over de zorg, of over de 2,5 miljoen Nederlanders die 
laaggeletterd zijn. In zaaltjes door heel het land gingen 
specialistische politici in debat over allerlei thema's - en alles was 
te volgen via live streams. En er waren heel veel podcasts, zoals De 
Rudi & Freddie Show, een podcast van de Correspondent, waarin Rutger 
Bregman en Jesse Frederik een op een langdurig in gesprek gingen met een 
aantal lijsttrekkers.

Het motto van Bregman en Frederik was 'de inhoud'. 'We wilden gewoon de 
saaiste verkiezingspodcast van Nederland maken, over de feiten, de 
cijfers, de taaie dossiers.' Al zouden ze 'nooit op het CDA stemmen', ze 
waren enthousiast over hun gesprek met Henri Bontenbal, die her en der, 
in geisoleerde beeld- en geluidsfragmenten uit het verkiezingscircus, 
kon laten zien dat hij hun voorkeur voor de inhoud deelde. Maar in de 
peilingen bleef het CDA steken op vijf Kamerzetels, een historisch 
dieptepunt voor de partij die decennialang kon claimen: 'We rule this 
country.'


BEPERKINGEN

Een andere bron van inhoud zijn de verkiezingsprogramma's. NRC berekende 
dat alle partijen gezamenlijk 585 duizend woorden aan tekst hebben 
geproduceerd, wat 'bijna net zoveel is als het Oude Testament', aldus 
journalist Nina Eshuis. Wie gaat zich door zo'n brij aan tekst worstelen 
om te bepalen op wie hij gaat stemmen?

Nog afgezien van het feit dat in het Nederlandse stelsel van 
coalitiekabinetten nooit een partij de gelegenheid krijgt om zijn 
programma volledig en naar de letter uit te voeren. Dat is een ander 
element dat tijdens de campagne van 2023 onderbelicht is gebleven: de 
beperkingen van het Nederlandse politieke systeem. Wij burgers kiezen de 
Tweede Kamer. Over wie er vervolgens een kabinet gaan formeren hebben 
wij niets te zeggen, laat staan over wie daarvan de premier wordt, en 
over de ministers die in dat kabinet zitting nemen.

Oud-CDA'er Pieter Omtzigt, een van de helden van de toeslagenaffaire, 
ging met zijn nieuwe partij Nieuw Sociaal Contract enige tijd aan kop in 
de peilingen. Als NSC de grootste partij wordt, dan zou hij volgens de 
grotendeels ongeschreven regels van het Nederlandse bestel ook als 
eerste een poging mogen doen om een kabinet te formeren. Zou die poging 
slagen, dan ligt het voor de hand dat hij ook premier wordt. Maar 
Omtzigt heeft aangegeven dat hij Kamerlid wil blijven.

In de laatste weken van de campagne hebben alle duiders en politieke 
opponenten daar steeds meer een issue van gemaakt. Is dat geen teken van 
zwakte? Bewijst dat niet dat Omtzigt, die al eens langdurig door een 
burn-out  uitgeschakeld is geweest, eigenlijk ongeschikt is als politiek 
leider? Het is een spin die zijn politieke tegenstanders maar al te 
graag levend houden. Zo zette de VVD vertrekkend minister-president 
Rutte in om aan te kaarten dat een premier 'wel een beetje 
besluitvaardig' moet zijn.

Los daarvan spreekt het allerminst vanzelf dat de grootste partij de 
premier levert. Slechts vier van de vijftien premiers die Nederland 
kreeg sinds de Tweede Wereldoorlog hadden hun partij tijdens de 
voorafgaande Kamerverkiezingen tot de grootste weten te maken, zo friste 
historicus Jan Dirk Snel ons collectieve geheugen op in een 
opinie-artikel in NRC. De andere elf waren ofwel niet afkomstig uit de 
grootste fractie in hun coalitie, ofwel geen politiek leider van die 
grootste fractie. Twee van hen - Willem Schermerhorn (PvdA, 1945) en Jan 
de Quay (KVP, 1959) - waren zelfs nooit Kamerlid geweest. Dries van Agt 
(CDA, 1977) werd pas premier nadat de formatiepoging van de grote 
winnaar van de verkiezingen, Joop den Uyl (PvdA), was mislukt.


PSYCHOLOGEN VAN DE KOUDE GROND

Maar zulke harde feiten dringen niet langer door tot het publieke debat 
tijdens de verkiezingscampagne. In de primetime talkshows op de 
televisie, de best bekeken bronnen van politieke informatie, duiken 
steeds dezelfde 'duiders' op die alle inhoud platslaan tot een 
wedstrijdje ver plassen en zich gedragen als psychologen van de koude 
grond. 'Hij is zestig geworden he,' zei politiek duider Joost Vulling 
van EenVandaag over PVV-leider Geert Wilders tegen zijn NOS-collega 
Xander van der Wulp in podcast De Stemming. 'Misschien denkt hij: ik doe 
nog een rondje mee, dan stap ik eruit en dan wil ik potjandorie 
geregeerd hebben ook.'

Het is een van de vele theorieen die journalisten opperen over een 
'totaal andere' Wilders die 'milder' zou zijn geworden. Ja, hij zegt 
alles vriendelijker, maar zijn standpunten zijn niet veranderd. Een 
koran- of moskeeverbod heeft nu even niet zijn prioriteit, vertelde 
Wilders in Nieuwsuur, maar 'de islam zou nooit uit ons dna gaan'. Hij 
wil nog precies hetzelfde.

Omdat Wilders de vrijheid van godsdienst niet respecteert in zijn 
partijprogramma, wil Omtzigt niet met de PVV regeren, zei hij aan het 
begin van de campagne. Toch werd hij daags na Nieuwsuur wederom bestookt 
met de vraag of hij met Wilders zou gaan regeren. Waarom? Wilders was 
een zeteltje gestegen in de peiling van I&O, Nieuw Sociaal Contract was 
er vier kwijtgeraakt.

'Peilingen zijn niet goed in staat om kleinere veranderingen op korte 
termijn te meten,' twitterde politicoloog Tom van der Meer van de 
Universiteit van Amsterdam. Peilingen, is al jaren zijn boodschap, zijn 
goed om langlopende trends te analyseren. Maar: 'Doe geen duiding op 
basis van peilingen die je niet hard kunt maken. Want die duiding zet 
kiezers, media, politici in beweging.'

Het was aan dovemansoren gericht. In het laatste weekend voor de 
verkiezingen ging het uitentreuren over de peiling van Maurice de Hond 
die zelf repte over een gamechanger. Vrijwel alle media namen die term 
klakkeloos over.


DE ONTTAKELING VAN HET PUBLIEKE DOMEIN

Op televisie is in de eindfase van de campagne toch vooral de vorm 
dominant. Onderbelicht blijft zo waar deze campagne vooral niet over 
ging: over de onttakeling van het publieke domein, die al decennia 
gaande is, maar onder de vier kabinetten-Rutte een versnelling beleefde. 
Het resultaat is een serie problemen die in hun onderlinge samenhang 
schier onoplosbaar zijn.

Volgens VVD-leider Yesilgoz kunnen we niet zomaar 'een blikje nieuwe 
mensen opentrekken' om de personeelstekorten in het onderwijs, de zorg, 
het leger en bij de politie op te lossen.

Fair enough. Maar waarom dan de instroom van migranten beperken, zoals 
veel partijen voorstaan? We moeten 'bouwen, bouwen, bouwen' om de 
woningcrisis op te lossen. Maar hoe kan dat als de grondprijs zo hoog 
blijft, nog los van het ernstige tekort aan bouwvakkers? Hoe kunnen we 
boeren uitkopen om de veestapel te verkleinen zonder het overheidstekort 
te veel te laten oplopen? Hoe wordt het land veiliger als de politie nu 
al het werk niet aankan? De toeslagen moeten worden afgeschaft, vinden 
veel partijen, en belastingen moeten omlaag of juist omhoog. Maar hoe 
dan, met een totaal uitgewoonde Belastingdienst, die geen enkele 
hervorming meer aan kan? Het is domweg niet sexy om in je programma te 
bepleiten eerst eens fors te investeren in de automatisering van de 
fiscus.

En dan het buitenland. De oorlogen in Oekraine en Israel, en hun 
consequenties voor de enorme buitenwereld waarin het kleine Nederland 
heeft te opereren, bleven vrijwel onbesproken tijdens de campagne. NRC 
stuurde 25 verslaggevers het land in om te praten met 336 kiezers in 24 
dorpen en wijken in heel Nederland, en zag 'een land dat naar binnen 
keert', en bovendien geen enkel vertrouwen heeft dat de politiek de 
grote problemen van deze tijd kan oplossen. In de talkshows 
bekrachtigden politici en journalisten dat naar binnen gekeerde, door 
iedere grote kwestie te reduceren tot Bea, mantelzorger voor haar 
moeder, of Harm, de bezorgde burger uit Budel.


U VRAAGT, WIJ DRAAIEN

Zie daar een fenomeen dat tijdens de campagne van 2023 een nieuw 
hoogtepunt beleefde: de terreur van het algoritme. Gevestigde politieke 
partijen, de VVD voorop, hebben ideologie en ideeenstrijd ingeruild voor 
een 'U vraagt, wij draaien'. Zij laten hun standpunten en stellingnames 
bepalen door continu te peilen wat de burger belangrijk vindt. Wonen, 
zorg, migratie, bestaanszekerheid - dat waren de thema's die uit deze 
peilingen naar voren kwamen. Daar hamerden de lijsttrekkers op, met 
ieder een eigen invulling. Zo werd bestaanszekerheid een containerbegrip 
dat de VVD bijvoorbeeld reduceerde tot lage brandstofprijzen.

Dilan Yesilgoz staat 'aan jouw kant', roept ze ons toe vanaf posters 
waarmee inmiddels heel Nederland is volgepleisterd - de machtigste 
partij van het land is een geoliede en goed gefinancierde 
campagnemachine. 'Ik luister,' herhaalt ze tot vervelens toe in de 
debatten. Onbesproken blijven de harde keuzes die politici moeten maken 
om de grote kwesties van deze tijd op te lossen.

Hoe kunnen we meer investeren in onderwijs, zorg en het leger zonder de 
schulden en het tekort van de overheid al te hoog te laten oplopen? Hoe 
kunnen we meer betaalbare woningen creeren, nadat we de 
sociale-huursector massaal in de verkoop hebben gedaan? Hoe kunnen we 
meer bouwen zonder het stikstofprobleem op te lossen? Moeten we het 
minimumloon wel verhogen, als we daarmee tal van kleine ondernemingen op 
verlies zetten?

Vijfenvijftig debatten in een dikke maand hebben de Nederlandse kiezer 
niet veel verder gebracht naar het antwoord op de hamvraag: op welke 
partij moet ik nu weer gaan stemmen?

--------
(c) 2023 Weekbladpers Groep