[D66] Ilja Leonard Pfeijffer denkt dat we in een 'ochlocratie' leven...

Fri May 26 21:33:36 CEST 2023

filosofie.nl 
<https://www.filosofie.nl/ilja-leonard-pfeijffer-alkibiades-een-democratie-kan-aan-zichzelf-ten-onder-gaan/> 

  Ilja Leonard Pfeijffer: ‘Een democratie kan aan zichzelf ten onder
  gaan’ - Filosofie Magazine

Redactie Filosofie
9–11 minutes
------------------------------------------------------------------------
Dit artikel krijgt u van ons cadeau

      Dit artikel krijgt u van ons cadeau

Onze democratie is in verval, zegt classicus en schrijver Ilja Leonard 
Pfeijffer (1968). Om dat aan te tonen, schreef hij een historische roman 
over Alkibiades, de extravagante Atheense politicus en legeraanvoerder 
die een sleutelrol speelde in de Peloponnesische Oorlog. Alkibiades 
(450-404 v. Chr.) was op jonge leeftijd een leerling en minnaar van de 
filosoof Socrates <https://www.filosofie.nl/filosofen/socrates/>, maar 
vergaarde later roem als de legeraanvoerder die grote successen behaalde 
met het Atheense leger op Sparta. Na beschuldigingen van heiligschennis 
liep hij over naar de kant van Sparta, en was later ook actief als 
adviseur aan een Perzisch hof.

Pfeijffer, die verschillende literaire prijzen won met zijn romans /La 
superba /(2013) en /Grand Hotel Europa /(2018), wil ons met /Alkibiades/ 
een spiegel voorhouden: de symptomen van het verval van de oudste 
democratie ter wereld zijn volgens hem vandaag de dag pijnlijk 
herkenbaar. In het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden, zittend onder een 
reliëf van Athenes beschermgodin Pallas Athene, vertelt hij over zijn 
nieuwe boek.

*Wat maakt Alkibiades voor u zo’n interessant personage?
*‘Als classicus kwam ik Alkibiades al tegen in verschillende antieke 
teksten. Het was zo’n kleurrijk figuur, met zo’n bijzondere levensloop 
dat het me de moeite waard leek om er een roman over te schrijven. Maar 
dat plan heb ik nooit durven uitvoeren. De reden waarom ik nu wel de 
moed heb gevat, is vanwege het besef dat Alkibiades een hoofdrolspeler 
was in een periode waarin de Atheense democratie in verval raakte. Ik 
wil laten zien dat de democratie kwetsbaar is en aan zichzelf ten onder 
kan gaan.

We zijn – onder invloed van de Amerikaanse propaganda tijdens de Koude 
Oorlog – opgevoed met het idee dat de democratie een eindstadium is. Als 
we nu maar allemaal democratisch worden, zijn we voor altijd gelukkig, 
was de gedachte. Maar zo werkt het niet. De democratie is een fragiel en 
onderhoudsgevoelig bestel en kan bovendien vervallen in een dictatuur. 
Dat gebeurde in Athene in de vijfde eeuw voor Christus, in Europa in de 
jaren dertig en we zien het zich nu in verschillende landen opnieuw 
voltrekken: in het Turkije van Erdogan en in het Rusland van Poetin; 
Trump doet pogingen in de Verenigde Staten.’

*Aan welke symptomen kun je het verval van een democratie herkennen? En 
ziet u die ook in Nederland terug?
*‘Er is een oude Griekse theorie over de drie verschillende 
staatsvormen, die ik in het boek in de mond leg van de sofist 
<https://www.filosofie.nl/tegendraads-voor-de-democratie/> Protagoras. 
Volgens die theorie heeft elke staatsvorm een positieve en een negatieve 
pendant. Zo kent de monarchie haar tegenhanger in de vorm van de 
tirannie, en de aristocratie in de oligarchie. Ook de democratie heeft 
een negatieve pendant, die wordt in het Grieks “/ochlocratie/” genoemd: 
de dictatuur van de massa.

Ik ben ervan overtuigd dat wij ons in Nederland in een ochlocratie 
bevinden. Een belangrijk symptoom hiervan is dat politici bang zijn voor 
de publieke opinie. Er is nauwelijks nog een politicus die de moed heeft 
om een lange termijnvisie te ontwikkelen; niemand durft verder te kijken 
dan de volgende opiniepeiling. Bij de bestrijding van de coronapandemie 
hebben we hier de gevolgen van gezien. Er was toen sprake van een 
medische noodsituatie waarvoor een beleid werd uitgestippeld op basis 
van wetenschappelijke inzichten. Maar dat beleid werd voortdurend 
aangepast onder druk van de publieke opinie.

Een ander symptoom is een afnemend respect voor de instituties. Dat zie 
je vooral bij populisten. Het eerste wat zij doen is zich afzetten tegen 
de instituties door te spreken van “Haags gedoe”, of een “nepparlement”. 
Ten slotte is er in een ochlocratie sprake van versnippering, waarbij de 
politiek een soort gevecht wordt tussen verschillende deelbelangen. De 
politiek is dan een spel om te winnen voor je eigen achterban – ten 
koste van anderen. Dat zie je duidelijk terug in de stikstofcrisis, die 
een strijd is geworden tussen verschillende groeperingen.

Dit alles heeft geleid tot een kortademig, bijziend beleid zonder lange 
termijnvisie. Er is sprake van een totale systeemcrisis van allerlei 
samenhangende fundamentele problemen. En de overheid heeft geen 
oplossend vermogen, omdat niemand buiten het systeem durft te kijken.’

*U portretteert Alkibiades als een gehaaid politicus, die er niet voor 
terugschrikt collega-politici voor de bus te gooien of gerespecteerde 
instituties in diskrediet te brengen. Is hij een voorbeeld van een 
populistische politicus die de democratie bespeelt voor zijn eigen belangen?
*‘Het is de vraag of Alkibiades heeft bijgedragen aan de val van de 
democratie of dat hij Athene juist had kunnen redden. Hij doet zijn best 
om de lezer ervan te overtuigen dat zijn eigen belangen altijd 
samenvallen met de belangen van de stadstaat, maar het staat je als 
lezer vrij om daar je twijfels bij te hebben.’

*Protagoras stelt in uw boek, net als **Plato* 
<https://www.filosofie.nl/filosofen/plato/>*in **/De Republiek/* 
<https://www.filosofie.nl/ijzeren-lijst-3-politeia-van-plato/>*/,/ dat 
verschillende staatsvormen elkaar opvolgen. De monarchie vervalt in een 
tirannie, dan volgt een aristocratie, een oligarchie, en ten slotte een 
democratie. En dan begint het weer van voren af aan. Denkt u zelf ook 
dat de geschiedenis cyclisch verloopt?
*‘Ik denk niet dat zo’n verloop een wetmatigheid is, maar het is nuttig 
om doordrongen te zijn van de gedachte die erachter ligt; namelijk dat 
het falen van één bestuursvorm het succes van de ander in de hand kan 
werken. Op een gegeven moment kan een democratie zo’n deplorabel 
schouwspel worden, dat het een goed idee kan lijken om de macht in de 
handen te leggen van een sterke man die orde op zaken stelt.’

/Tekst loopt verder onder afbeelding/

‘Alkibiades wordt onderwezen door Socrates’, schilderij van 
François-André Vincent (1746-1816)

*Welke bestuursvorm is volgens Protagoras de beste?
‘*Als Protagoras wordt gevraagd wat het beste systeem is, wil hij 
eigenlijk geen antwoord geven. Hij durft wel te zeggen dat de monarchie 
het efficiëntst is. Maar als de monarchie ontaardt in een tirannie, is 
het ook het meest efficiënte systeem voor de onderdrukking van de eigen 
burgers. De democratie is misschien het minst efficiënt, maar als het 
omslaat in een ochlocratie is het ook niet zo efficiënt in het 
toebrengen van schade aan de eigen bevolking.’

*Het boek begint met Alkibiades die op latere leeftijd terugdenkt aan 
zijn tijd als leerling van Socrates. Hoe groot was de invloed van 
Socrates op Alkibiades?
*‘Dat is een goede vraag; ze hadden een bijzondere relatie. In het 
/Symposium/ 
<https://www.filosofie.nl/ijzeren-lijst-7-symposium-van-plato-2/> van 
Plato zegt Alkibiades dat hij zich schaamt tegenover Socrates. Dat heb 
ik als een soort leitmotiv voor het boek genomen. Volgens mij zitten er 
twee kanten aan die schaamte: Alkibiades beseft dat Socrates in alle 
opzichten een superieur intellect heeft. En hij realiseert zich dat hij 
heeft gekozen voor een leven dat diametraal tegenovergesteld is aan wat 
Socrates hem wilde leren. Alkibiades streeft naar macht en roem, terwijl 
Socrates juist het belang van duurzamere zaken als deugdzaamheid en 
rechtvaardigheid benadrukt.

Socrates’ invloed op Alkibiades speelt een grote rol in het proces tegen 
Socrates, waarmee mijn boek eindigt. Socrates werd op drie punten 
aangeklaagd: hij zou de traditionele goden niet eren, hij zou nieuwe 
goden introduceren en hij zou een corrumperende invloed hebben op de 
jeugd. Hij was niet alleen leermeester geweest van Alkibiades, maar ook 
van Kritias. Kritias was de leider van de Dertig, die een bloedige 
dictatoriaal bewind leidden direct na de val van Athene. Toen de 
Atheners daarna voorzichtig de democratie in ere probeerden te 
herstellen, waren ze als de dood dat er weer een nieuwe Kritias of 
Alkibiades op zou staan. Dat heeft denk ik de doorslag heeft gegeven in 
het proces tegen Socrates. Het was natuurlijk onzin dat Socrates voor 
hun daden medeverantwoordelijk werd gehouden, maar dat dit meespeelde in 
de publieke opinie, was wel duidelijk.’

*Alkibiades* 
<https://libris.nl/boeken/?tt=33780_12_437818_&r=%2Fboek%3Fauthortitle%3Dilja-leonard-pfeijffer%2Falkibiades--9789029549868>
Ilja Leonard Pfeijffer
De Arbeiderspers
960 blz.
€ 34,99
-------------- next part --------------
An HTML attachment was scrubbed...
URL: <http://www.tuxtown.net/pipermail/d66/attachments/20230526/d8e62a0c/attachment.html>