<html>
<head>
<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=UTF-8">
</head>
<body text="#000000" bgcolor="#f9f9fa">
<p> </p>
<div class="top-anchor"></div>
<div id="toolbar" class="toolbar-container scrolled"> </div>
<div class="container" style="--line-height: 1.6em;" dir="ltr"
lang="nl">
<div class="header reader-header reader-show-element"> <a
class="domain reader-domain"
href="https://www.filosofie.nl/ilja-leonard-pfeijffer-alkibiades-een-democratie-kan-aan-zichzelf-ten-onder-gaan/">filosofie.nl</a>
<div class="domain-border"></div>
<h1 class="reader-title">Ilja Leonard Pfeijffer: ‘Een democratie
kan aan zichzelf ten onder gaan’ - Filosofie Magazine</h1>
<div class="credits reader-credits">Redactie Filosofie</div>
<div class="meta-data">
<div class="reader-estimated-time"
data-l10n-args="{"range":"9–11","rangePlural":"other"}"
data-l10n-id="about-reader-estimated-read-time" dir="ltr">9–11
minutes</div>
</div>
</div>
<hr>
<div class="content">
<div class="moz-reader-content reader-show-element">
<div id="readability-page-1" class="page">
<div>
<div> <picture> <source type="image/webp"> <source> <img
src="https://www.filosofie.nl/app/uploads/2021/12/Untitled-1-79x79-c-default.jpg"
alt="Dit artikel krijgt u van ons cadeau"> </picture>
</div>
<div>
<h3> Dit artikel krijgt u van ons cadeau </h3>
<p><br>
</p>
</div>
</div>
<div>
<p>Onze democratie is in verval, zegt classicus en
schrijver Ilja Leonard Pfeijffer (1968). Om dat aan te
tonen, schreef hij een historische roman over
Alkibiades, de extravagante Atheense politicus en
legeraanvoerder die een sleutelrol speelde in de
Peloponnesische Oorlog. Alkibiades (450-404 v. Chr.) was
op jonge leeftijd een leerling en minnaar van de
filosoof <a
href="https://www.filosofie.nl/filosofen/socrates/"
target="_blank" rel="noreferrer noopener">Socrates</a>,
maar vergaarde later roem als de legeraanvoerder die
grote successen behaalde met het Atheense leger op
Sparta. Na beschuldigingen van heiligschennis liep hij
over naar de kant van Sparta, en was later ook actief
als adviseur aan een Perzisch hof.</p>
<p>Pfeijffer, die verschillende literaire prijzen won met
zijn romans <em>La superba </em>(2013) en <em>Grand
Hotel Europa </em>(2018), wil ons met <em>Alkibiades</em>
een spiegel voorhouden: de symptomen van het verval van
de oudste democratie ter wereld zijn volgens hem vandaag
de dag pijnlijk herkenbaar. In het Rijksmuseum van
Oudheden in Leiden, zittend onder een reliëf van Athenes
beschermgodin Pallas Athene, vertelt hij over zijn
nieuwe boek.</p>
<p><strong>Wat maakt Alkibiades voor u zo’n interessant
personage?<br>
</strong>‘Als classicus kwam ik Alkibiades al tegen in
verschillende antieke teksten. Het was zo’n kleurrijk
figuur, met zo’n bijzondere levensloop dat het me de
moeite waard leek om er een roman over te schrijven.
Maar dat plan heb ik nooit durven uitvoeren. De reden
waarom ik nu wel de moed heb gevat, is vanwege het besef
dat Alkibiades een hoofdrolspeler was in een periode
waarin de Atheense democratie in verval raakte. Ik wil
laten zien dat de democratie kwetsbaar is en aan
zichzelf ten onder kan gaan.</p>
<p>We zijn – onder invloed van de Amerikaanse propaganda
tijdens de Koude Oorlog – opgevoed met het idee dat de
democratie een eindstadium is. Als we nu maar allemaal
democratisch worden, zijn we voor altijd gelukkig, was
de gedachte. Maar zo werkt het niet. De democratie is
een fragiel en onderhoudsgevoelig bestel en kan
bovendien vervallen in een dictatuur. Dat gebeurde in
Athene in de vijfde eeuw voor Christus, in Europa in de
jaren dertig en we zien het zich nu in verschillende
landen opnieuw voltrekken: in het Turkije van Erdogan en
in het Rusland van Poetin; Trump doet pogingen in de
Verenigde Staten.’</p>
<p><strong>Aan welke symptomen kun je het verval van een
democratie herkennen? En ziet u die ook in Nederland
terug?<br>
</strong>‘Er is een oude Griekse theorie over de drie
verschillende staatsvormen, die ik in het boek in de
mond leg van de <a
href="https://www.filosofie.nl/tegendraads-voor-de-democratie/"
target="_blank" rel="noreferrer noopener">sofist</a>
Protagoras. Volgens die theorie heeft elke staatsvorm
een positieve en een negatieve pendant. Zo kent de
monarchie haar tegenhanger in de vorm van de tirannie,
en de aristocratie in de oligarchie. Ook de democratie
heeft een negatieve pendant, die wordt in het Grieks “<em>ochlocratie</em>”
genoemd: de dictatuur van de massa.</p>
<p>Ik ben ervan overtuigd dat wij ons in Nederland in een
ochlocratie bevinden. Een belangrijk symptoom hiervan is
dat politici bang zijn voor de publieke opinie. Er is
nauwelijks nog een politicus die de moed heeft om een
lange termijnvisie te ontwikkelen; niemand durft verder
te kijken dan de volgende opiniepeiling. Bij de
bestrijding van de coronapandemie hebben we hier de
gevolgen van gezien. Er was toen sprake van een medische
noodsituatie waarvoor een beleid werd uitgestippeld op
basis van wetenschappelijke inzichten. Maar dat beleid
werd voortdurend aangepast onder druk van de publieke
opinie.</p>
<p>Een ander symptoom is een afnemend respect voor de
instituties. Dat zie je vooral bij populisten. Het
eerste wat zij doen is zich afzetten tegen de
instituties door te spreken van “Haags gedoe”, of een
“nepparlement”. Ten slotte is er in een ochlocratie
sprake van versnippering, waarbij de politiek een soort
gevecht wordt tussen verschillende deelbelangen. De
politiek is dan een spel om te winnen voor je eigen
achterban – ten koste van anderen. Dat zie je duidelijk
terug in de stikstofcrisis, die een strijd is geworden
tussen verschillende groeperingen.</p>
<p>Dit alles heeft geleid tot een kortademig, bijziend
beleid zonder lange termijnvisie. Er is sprake van een
totale systeemcrisis van allerlei samenhangende
fundamentele problemen. En de overheid heeft geen
oplossend vermogen, omdat niemand buiten het systeem
durft te kijken.’</p>
<p><strong>U portretteert Alkibiades als een gehaaid
politicus, die er niet voor terugschrikt
collega-politici voor de bus te gooien of
gerespecteerde instituties in diskrediet te brengen.
Is hij een voorbeeld van een populistische politicus
die de democratie bespeelt voor zijn eigen belangen?<br>
</strong>‘Het is de vraag of Alkibiades heeft
bijgedragen aan de val van de democratie of dat hij
Athene juist had kunnen redden. Hij doet zijn best om de
lezer ervan te overtuigen dat zijn eigen belangen altijd
samenvallen met de belangen van de stadstaat, maar het
staat je als lezer vrij om daar je twijfels bij te
hebben.’</p>
<p><strong>Protagoras stelt in uw boek, net als </strong><a
href="https://www.filosofie.nl/filosofen/plato/"
target="_blank" rel="noreferrer noopener"><strong>Plato</strong></a><strong>
in </strong><a
href="https://www.filosofie.nl/ijzeren-lijst-3-politeia-van-plato/"
target="_blank" rel="noreferrer noopener"><strong><em>De
Republiek</em></strong></a><strong><em>,</em> dat
verschillende staatsvormen elkaar opvolgen. De
monarchie vervalt in een tirannie, dan volgt een
aristocratie, een oligarchie, en ten slotte een
democratie. En dan begint het weer van voren af aan.
Denkt u zelf ook dat de geschiedenis cyclisch
verloopt?<br>
</strong>‘Ik denk niet dat zo’n verloop een wetmatigheid
is, maar het is nuttig om doordrongen te zijn van de
gedachte die erachter ligt; namelijk dat het falen van
één bestuursvorm het succes van de ander in de hand kan
werken. Op een gegeven moment kan een democratie zo’n
deplorabel schouwspel worden, dat het een goed idee kan
lijken om de macht in de handen te leggen van een sterke
man die orde op zaken stelt.’</p>
<p><em>Tekst loopt verder onder afbeelding</em></p>
<div>
<figure><img
src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/10/Alcibades_being_taught_by_Socrates%2C_Fran%C3%A7ois-Andr%C3%A9_Vincent.jpg"
alt="" class="moz-reader-block-img" width="722"
height="549"><figcaption>‘Alkibiades wordt
onderwezen door Socrates’, schilderij van
François-André Vincent (1746-1816)</figcaption></figure>
</div>
<p><strong>Welke bestuursvorm is volgens Protagoras de
beste?<br>
‘</strong>Als Protagoras wordt gevraagd wat het beste
systeem is, wil hij eigenlijk geen antwoord geven. Hij
durft wel te zeggen dat de monarchie het efficiëntst is.
Maar als de monarchie ontaardt in een tirannie, is het
ook het meest efficiënte systeem voor de onderdrukking
van de eigen burgers. De democratie is misschien het
minst efficiënt, maar als het omslaat in een ochlocratie
is het ook niet zo efficiënt in het toebrengen van
schade aan de eigen bevolking.’</p>
<p><strong>Het boek begint met Alkibiades die op latere
leeftijd terugdenkt aan zijn tijd als leerling van
Socrates. Hoe groot was de invloed van Socrates op
Alkibiades?<br>
</strong>‘Dat is een goede vraag; ze hadden een
bijzondere relatie. In het <a
href="https://www.filosofie.nl/ijzeren-lijst-7-symposium-van-plato-2/"
target="_blank" rel="noreferrer noopener"><em>Symposium</em></a>
van Plato zegt Alkibiades dat hij zich schaamt tegenover
Socrates. Dat heb ik als een soort leitmotiv voor het
boek genomen. Volgens mij zitten er twee kanten aan die
schaamte: Alkibiades beseft dat Socrates in alle
opzichten een superieur intellect heeft. En hij
realiseert zich dat hij heeft gekozen voor een leven dat
diametraal tegenovergesteld is aan wat Socrates hem
wilde leren. Alkibiades streeft naar macht en roem,
terwijl Socrates juist het belang van duurzamere zaken
als deugdzaamheid en rechtvaardigheid benadrukt.</p>
<p>Socrates’ invloed op Alkibiades speelt een grote rol in
het proces tegen Socrates, waarmee mijn boek eindigt.
Socrates werd op drie punten aangeklaagd: hij zou de
traditionele goden niet eren, hij zou nieuwe goden
introduceren en hij zou een corrumperende invloed hebben
op de jeugd. Hij was niet alleen leermeester geweest van
Alkibiades, maar ook van Kritias. Kritias was de leider
van de Dertig, die een bloedige dictatoriaal bewind
leidden direct na de val van Athene. Toen de Atheners
daarna voorzichtig de democratie in ere probeerden te
herstellen, waren ze als de dood dat er weer een nieuwe
Kritias of Alkibiades op zou staan. Dat heeft denk ik de
doorslag heeft gegeven in het proces tegen Socrates. Het
was natuurlijk onzin dat Socrates voor hun daden
medeverantwoordelijk werd gehouden, maar dat dit
meespeelde in de publieke opinie, was wel duidelijk.’</p>
<div>
<figure><img
src="https://www.filosofie.nl/app/uploads/2023/05/Omslag-2D-gebruik-voor-online-dagbladen-magazines-etc-670x1024.jpg"
alt="" class="moz-reader-block-img" width="173"
height="265"></figure>
</div>
<p><a
href="https://libris.nl/boeken/?tt=33780_12_437818_&r=%2Fboek%3Fauthortitle%3Dilja-leonard-pfeijffer%2Falkibiades--9789029549868"
target="_blank" rel="noreferrer noopener"><strong>Alkibiades</strong></a><br>
Ilja Leonard Pfeijffer<br>
De Arbeiderspers<br>
960 blz.<br>
€ 34,99</p>
</div>
</div>
</div>
</div>
<div> </div>
<div aria-owns="toolbar"></div>
</div>
</body>
</html>