[D66] Persoonlijke opvattingen spelen een rol in de wetenschap

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Telegraaf
Datum:  11 mei 2023
Auteur: Ronald Plasterk
URL:    
https://www.telegraaf.nl/watuzegt/961317019/persoonlijke-opvattingen-spelen-een-rol-in-de-wetenschap


Persoonlijke opvattingen spelen een rol in de wetenschap
---------------------------------------------------

Feiten en opinies moeten uit elkaar worden houden. Daarom wordt in 
maatschappelijke discussies een aparte plek ingeruimd voor 
gespecialiseerde hoogleraren voor de feiten. Het is goed om hier eens 
bij stil te staan. Binnen de beta-disciplines spelen opinies nauwelijks 
een rol, zijn feiten onbetwist. De wetten van de zwaartekracht zijn niet 
links of rechts. Bij het verbranden van biomassa komt CO2 vrij. Dat is 
een wetenschappelijk feit. Dat de Europese Commissie en de Nederlandse 
regering met zichzelf afgesproken hebben om biomassa als duurzaam aan te 
merken en kernenergie niet, is absurd. Het is verdoezelen van de feiten, 
want per opgewekte warmte stoot biomassa meer CO2 uit dan fossiele 
brandstoffen. Maar dat kun je de hoogleraren scheikunde niet verwijten; 
de biochemische formule voor het verbranden van hout is onbetwist.

Echter, zodra het om maatschappelijke thema's gaat spelen de 
complexiteit van het menselijk gedrag en de optelsom van gedragingen van 
mensen en organisaties mee, en is het onderscheid tussen feit en opinie 
veel minder helder.

Toen ik jonge student biologie was in Leiden, was een groot politiek 
twistpunt: als je de overheidsuitgaven verhoogt, gaat de werkeloosheid 
dan omhoog of omlaag? Ik dacht in mijn beta-naiviteit: dat moet een 
overzichtelijke vraag zijn. Dus ik schreef me in voor de avondstudie 
economie bij de UvA, en terwijl ik overdag laboratoriumstages deed, ging 
ik 's avonds met de trein naar Amsterdam. Ik heb daar veel geleerd, maar 
was destijds teleurgesteld in het antwoord op mijn vraag. Het bleek dat 
het ervan afhing of je de vraag stelde aan een linkse econoom of een 
rechtse econoom!


Partij kiezen

Al die economen waren oprecht en integer. Ik moet er eerlijk bij zeggen 
dat ik terugkijkend denk dat ik het destijds iets te simpel zag, want er 
was wel iets van consensus. Ook rechtse economen erkennen dat je 
tijdelijk kunt stimuleren door extra uitgaven, minister Zalm heeft om 
die reden de 'automatische stabilisatoren' ingesteld voor de begroting. 
En ook linkse economen erkennen dat je in tijden van overvloed moet 
bezuinigen, je kunt niet oneindig overbesteden. Maar dat weerhield 
econoom Hans van den Doel er destijds niet van om in het maatschappelijk 
debat fel partij te kiezen.

Een effect waar je in deze context nooit over hoort, is wat statistici 
noemen selection bias. De mensen die functies bezetten zijn niet 
willekeurig gekozen. Wie maakt de loopbaankeuzes die leiden tot een 
bepaalde hoogleraarsfunctie? Mensen die geneeskunde studeren willen 
genezen; een hoogleraar oncologie zal kanker willen bestrijden. 
Geneeskunde is een vak dat wordt gedreven door een maatschappelijke 
behoefte, maar is toch primair een exacte wetenschap. Er zijn echter ook 
disciplines waar de naam en beschrijving van de leerstoel al aangeeft 
dat het vak gepolitiseerd is.


Zelfselectie

Je kunt hoogleraar zijn in de transitiekunde, het vak dat zich 
bezighoudt met de overgang van fossiele brandstoffen naar een 
CO2-neutrale samenleving. Je kunt hoogleraar zijn die zich bezighoudt 
met vluchtelingen. Laatst werd een nieuwe hoogleraar genderstudies 
aangesteld; 'gender' is iets anders dan 'geslacht', want dat laatste 
gaat over X- en Y-chromosomen (mijn vak). Je wordt geen hoogleraar 
transitiekunde als je denkt dat het wel losloopt met die CO2, en als je 
hoogleraar genderstudies wordt zul je niet denken dat mensen maar moeten 
wennen aan hun lichaam. Je wordt geen professor in de stikstof als je 
dat niet heel belangrijk vindt, en wordt waarschijnlijk geen hoogleraar 
Europese studies als je de EU niet ziet zitten. Kortom: er zal altijd 
een zekere zelfselectie een rol spelen. Bovenop de zelfselectie komt nog 
groepsdruk, want je moet ook worden benoemd. Sommige hoogleraren zijn 
zelfs echte activisten (lang niet allemaal).

De stellingname kan onbewust gebeuren. Maurice de Hond onderzocht laatst 
de inschatting van mensen over de stijging van de zeespiegel: als je 
alle politieke partijen op een as zet van GL tot en met rechts, zie je 
dat naarmate je verder naar links kijkt mensen de huidige stijging van 
de zeespiegel hoger inschatten. Kennelijk is het psychologisch effect 
dat naarmate mensen zich meer zorgen maken over de toekomst van het 
klimaat, ze ook een verschillende perceptie hebben van de huidige 
feiten.


Gekleurd

Als de politiek zich wil laten adviseren stelt ze adviescommissies in, 
logischerwijze grotendeels bevolkt door mensen die daar hoogleraar in 
zijn. Omdat het complexe kwesties zijn spelen persoonlijke opvattingen 
een rol, en door de beschreven effecten van zelfselectie en groepsdenken 
krijgt de overheid dan vaak adviezen die gekleurd zijn.

Let wel, dat doet niet af aan de wetenschappelijke status en de oprechte 
bedoelingen van de mensen die vanuit hun leerstoel zulke adviezen geven, 
maar het zou wel een waarschuwing moeten zijn om niet blindelings 'de 
wetenschap' te volgen bij zulke kwesties.

(NB: over feiten die moeten kloppen: in mijn column vorige week meldde 
ik dat de NPO-Ombudsman die heeft aangedrongen op het wegsturen van de 
omroep ON een voormalig D66-Kamerlid is. Betrokkene is geen Kamerlid 
geweest. Bij dezen gecorrigeerd.)

--------
(c) 2023 Mediahuis