[D66] Apocalypsofie

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Vrij Nederland
Datum:  14 juni 2023
Auteur: Annerieke Goudappel
URL:    https://www.vn.nl/lisa-doeland-uitsterven/
Ref:    Boek: Apocalypsofie
         https://www.uitgeverijtenhave.nl/boek/apocalypsofie/
         https://www.youtube.com/watch?v=nwYgLXcyTJY


De filosofie van de apocalyps: 'De wereld is allang vergaan'
------------------------------------------------------------

Lisa Doeland leert ons uitsterven. In haar boek Apocalypsofie. Over 
recycling, groene groei en andere gevaarlijke fantasieen filosofeert ze 
over het einde van de wereld zoals we die kennen. Die wereld bestaat 
allang niet meer, schrijft ze. Het komt erop aan om in de brokstukken zo 
goed mogelijk te leven en als soort zo goed mogelijk uit te sterven.

Filosoof Lisa Doeland (1982) heeft een zwak voor het unheimische, het 
monsterlijke en het spookachtige. In haar colleges op de Radboud 
Universiteit en de UvA zet ze studenten aan tot denken over kwesties als 
de apocalyps en het afval dat ons als spoken blijft achtervolgen, zoals 
het plastic in de oceaan en de microplastics in ons lichaam. 'Ik probeer 
mijn studenten bijvoorbeeld bij te brengen dat het denken in termen van 
recycling gevaarlijk is, want dan heb je het gevoel dat er iets opgelost 
is en durf je nog meer te consumeren, waarmee je juist het systeem in 
stand houdt.'

De helft van haar studenten kan haar denken niet volgen en sommige zijn 
in shock nadat ze hen heeft laten kijken naar de documentaire How to Let 
Go of the World and Love All the Things Climate Can't Change uit 2016, 
omdat er 'tipping points' in voorkomen die allang in het verleden 
liggen. Ze wil schuren. Ze wil af van het idee dat de toekomst te redden 
valt met groene groei, de energietransitie, een circulaire economie en 
technologische vindingen. In haar boek Apocalypsofie zijn dit 
gevaarlijke fantasieen die de ecologische crisis juist verergeren en 
probeert ze een ander einde van de wereld te denken. 'De ineenstorting 
is nu al gaande. Het piept en kraakt aan alle kanten. De vraag is hoe je 
daar de tekenen van kan lezen en hoe je je tot die tekenen kan 
verhouden. Kan je daarin inbreken of is het een proces wat zich bijna 
natuurlijk voltrekt?'


KOOT EN BIE

Doelands filosofie van de apocalyps begon bij het doemdenken van Koot en 
Bie. Doeland was nog niet geboren toen zij het woord bedachten in 1981 
en het opdook in een scene over energiebesparing die ze wilden 
ontvluchten door naar Nieuw-Zeeland te emigreren. Drie jaar geleden 
pleitte Doeland in het tv-programma Brainwash Talk voor het loslaten van 
de hoop op een rooskleurige toekomst en voor doemdenken, maar dan niet 
in termen van het plotsklapse vergaan van de wereld.

'Het einde komt niet met een knal,' hield ze haar publiek voor, dat 
vanwege corona op anderhalve meter afstand van elkaar in de zaal zat. 
'Het einde komt sluipenderwijs. Minder spectaculair, minder episch. We 
moeten niet bang zijn voor wat ons te wachten staat, we moeten bang zijn 
dat alles verder gaat zoals het gaat. Overal om ons heen eindigen al 
allerlei werelden. Werelden van dieren en insecten, van planten die aan 
stikstof ten onder gaan, van de bergen die worden afgegraven omdat ze 
als delfstoffen meer opleveren, maar ook werelden van mensen, zoals van 
vluchtelingen in de Middellandse Zee. Wat nu gaande is, dat is de echte 
catastrofe.'

Drie jaar na Brainwash zit ze tegenover me in een Amsterdams cafe, in 
een fonkelnieuwe zwarte jurk uit Praag, van een lokale ontwerpster die 
alles zelf fabriceert, wat maakte dat Doeland afweek van de gewoonte om 
haar kleding tweedehands te kopen. Ze spreekt associatief, je ziet haar 
denken. Peinzende stiltes vallen wanneer iets nog niet helemaal 
doordacht is. 'Ik heb geprobeerd me dat doemdenken toe te eigenen als 
een manier om te leren leven met de wereld zoals die nu is, met de 
spanning tussen het gevoel dat alles verloren gaat en intussen op een 
terras zitten met een glas wijn. We weten wel dat onze manier van leven 
suicidaal is, maar we veranderen er niets aan en volgens mij komt dat 
omdat we onszelf en anderen blijven verkopen dat onze manier van leven 
oke is.'


SUICIDALE STATUS QUO

Toen ze aan de Universiteit van Amsterdam de kans kreeg om een vak van 
de grond af te ontwikkelen, kwam ze uit op de apocalyps, de 
internationale versie van doemdenken. De hoofdvraag die zij samen met 
haar studenten probeert te beantwoorden luidt: is het heilzaam om te 
denken in termen van een apocalyps, van een eindtijd, het einde van de 
mens, het einde van de wereld, het einde van alles, of zit dat 
doemdenken ons alleen maar in de weg?

Uiteindelijk is het boek Apocalypsofie vooral een diagnose geworden van 
wat er in haar ogen mis is met de manier waarop we de ecologische crisis 
te lijf gaan. 'Het was voor mij belangrijk om helder te krijgen wat de 
gevaarlijke fantasieen zijn waarmee we de suicidale status quo in 
standhouden. Ik zie het als mijn taak om heel kritisch te vragen waar we 
het over hebben als we het over schone energie hebben, waar we het over 
hebben als we het over de circulaire economie hebben. Het idee is dat we 
de circulaire processen in de natuur volgen en dat het dan allemaal wel 
goed is. Maar de circulaire economie gaat nog altijd uit van groei en 
heeft dus ook nog van alles nodig om draaiende gehouden te worden.'

Ze pakt haar telefoon om een stuk van De Correspondent op te zoeken om 
haar punt te illustreren, met de kop Zelfs optimisten zijn te 
pessimistisch. Schone energie wordt spotgoedkoop. In razend tempo leest 
ze voor: 'Je gelooft het misschien niet als je de krant openslaat, maar 
we zijn hard op weg om het klimaatprobleem nog voor de deadline op te 
lossen. Schone energie uit wind en zon wordt elke dag goedkoper - veel 
sneller dan iedereen dacht. En dat heeft gigantische gevolgen voor de 
energietransitie.'

'Hoezo schone energie?' zegt ze terwijl ze opkijkt van haar scherm. 'We 
laten ons in de luren leggen doordat iemand een keer bedacht heeft dat 
energie uit zon en wind 'schoon' is en dat het probleem dan opgelost is, 
maar het is helemaal geen schone energie. Voor windmolens en 
zonnepanelen zijn grondstoffen nodig. Als die niet in China gedolven 
worden, dan wel in Congo, of binnenkort gewoon in Europa zoals nu wel 
geopperd wordt. Maar dat is dan natuurlijk niet zomaar in Europa, dat is 
in Zweden waar de Swami leven en die moeten dan hun land opofferen. Het 
komt allemaal voort uit een soort kapitalistisch realisme dat het niet 
anders kan, dat we die energietransitie moeten volbrengen en voldoen aan 
de groeiende vraag naar energie. Maar het toenemen van de 
energiebehoefte is helemaal geen natuurlijk proces en dat daar 
opoffering voor nodig is al helemaal niet. Die extractivistische en 
koloniale manier van denken gaat gewoon door en het idee dat je 
misschien moet inleveren, dat je misschien niet meer op skivakantie kan 
of uberhaupt niet meer op vakantie, gaat er niet in.'


SCHULD EN SCHAAMTE

De filosofie stelt sinds de Griekse oudheid de vraag naar de 
sterfelijkheid van de mens en voor Doeland komt daar in deze tijden van 
extinctie de vraag bij naar onze uitsterfelijkheid (een woord waar tot 
haar verbazing niemand eerder opkwam). Ze vraagt zich in haar boek af 
hoe je dat zo goed mogelijk doet, uitsterven. Een onmogelijke en bijna 
gekmakende vraag, geeft ze zelf toe, maar ze vindt hem noodzakelijk om 
te stellen. Nadenken over het uitsterven van soorten, het uitsterven van 
de mens, is voor haar een manier om uit te komen bij de 
verantwoordelijkheid voor toekomstige generaties. 'Waarom is dit 
belangrijk,' zegt ze, 'als alles toch eindigt en we uiteindelijk zelfs 
de hittedood van het universum krijgen?'

Na een peinzende stilte: 'Ik vind dat het voortleven en het doorgeven 
van dingen ertoe doen. Het is een intrinsieke waarde die ik zelf heel 
duidelijk ken en ervaar. Onderdeel daarvan is dat ik uit een lijn kom en 
een familiegeschiedenis heb die in mij doorwerkt en ik werk weer door in 
anderen. Die intrinsieke waarde maakt dat ik het zo goed mogelijk wil 
doen en zo goed mogelijk verantwoordelijkheid wil nemen.'

Als de wereld dan moet eindigen, laat hem dan op een betere manier 
eindigen. Another end of the world is possible, is de lijfspreuk van de 
apocalypsoof zegt ze in haar boek.

In het deelhoofdstuk Filosofie is leren (uit)sterven citeert ze met 
instemming de Amerikaanse filosoof Roy Scranton over de overgangsperiode 
waarin wij leven. Hij zegt dat de grootste uitdaging op dit moment een 
persoonlijke is: hoe ethisch te leven in deze snel veranderende wereld 
en hoe onze kinderen, en de kinderen van onze kinderen, iets te geven 
dat hen zo goed mogelijk helpt om te navigeren binnen deze transitie.

'Ik roep steeds dat systeemkritiek het allerbelangrijkste is,' zegt 
Doeland, 'maar ik merk dat ik steeds bij het persoonlijke uitkom. Ik doe 
een appel op mensen om met me mee te gaan, om het bewustzijn te 
ontwikkelen over hoe vreemd het allemaal is wat er gaande is. Daar 
begint het te schuren, want dan kom je uit bij schuld en schaamte en dat 
willen mensen niet voelen. Hoe individualisering tegenwoordig verkocht 
wordt, komt daar als probleem nog bij, alsof alles goed komt als we maar 
de juiste spullen kopen en de juiste dingen laten. We weten natuurlijk 
wel dat dat niet zo is, dat er iets grondig mis is met het systeem. Ik 
probeer mensen aan te sporen om zich af te vragen: hoe fungeer ik binnen 
dat systeem, wat is mijn rol?'


DINGEN DOORBREKEN

Een wrange illustratie van de werking van ons wereldwijde systeem laat 
ze in haar colleges zien: een foto van een dood albatroskuiken uit de 
documentaire Albatross van Chris Jordan, die maandenlang verbleef op het 
eiland Midway in de Stille Oceaan temidden van duizenden albatrossen. 
Hij leerde hun manieren kennen, sneed dode albatrossen open en 
fotografeerde ze met hun opengelegde maag. 'Dit is onze cultuur 
binnenstennbuiten gekeerd,' luidt de voice-over bij de foto's. De 
opengesneden albatrosmagen zijn een palet van plastic, oranje en rode 
doppen van petflessen, scherpe scherven hard plastic, hele 
tandenborstels soms. Albatrossen kunnen het verschil niet zien tussen 
een vis en een stuk plastic in de oceaan, ze voeren het aan hun jongen 
en alleen de sterksten leren nog vliegen.

In de foto van de albatros komen de twee grote thema's van Doeland 
samen: de apocalyps die zich nu voltrekt en het afval dat nooit zomaar 
weg is. 'Ik leg mijn studenten uit dat dit beeld ons niet zozeer moet 
inspireren tot grootse fantasieen over het schoonmaken van de oceaan, 
maar tot reflectie op onze ecologische verknooptheid en op wat we delen 
met de albatros, zijn kwetsbaarheid en sterfelijkheid. Belangrijk 
daarbij is niet alles goed te willen maken of terug te willen naar een 
paradijs dat nooit heeft bestaan. We moeten het doen met wat er is, 
binnen een kapitalistisch systeem dat tot destructie leidt en ons 
perverteert. Het gaat erom manieren te zoeken om daarin in te breken en 
kleine veranderingen aan te brengen, zonder het idee dat je met een heel 
alternatief moet komen.'

De verantwoordelijkheid daarvoor, die zich uitstrekt in ruimte en tijd, 
hangt voor Doeland samen met de positie en rol die je als individu 
inneemt binnen een historisch bepaalde situatie. 'Het gaat me om een 
soort ecologisch bewustzijn, een bewustzijn van je rol binnen specifieke 
verknooptheden. Iemand op het platteland van Oost-Nederland die 
afhankelijk is van een oude benzine-auto is op een heel andere manier 
betrokken bij de instandhouding van het systeem dan de CEO's van Shell 
en Tata Steel. Ik zou hopen dat ook zij een stap terug kunnen doen en 
denken: wat is het toch eigenlijk bizar wat ik aan het doen ben. Zoals 
ik zelf ook vaak genoeg heb gedacht: wat is het eigenlijk bizar wat ik 
aan het doen ben, de manier waarop ik dingen koop en afval maak. Ik snap 
wel dat mensen zeggen dat niet iedereen in staat is om zo'n bewustzijn 
te ontwikkelen en dat we globale oplossingen nodig hebben voor de 
problemen. Het punt is: ik zie geen heil in globale oplossingen, maar 
wel in dingen doorbreken.'


EXTINCTION REBELLION

In de tijd waarin ze de laatste hand legde aan haar boek, stond ze samen 
met duizenden klimaatactivisten van Extinction Rebellion op de A12, die 
hun eis in grote letters op de tunnelbak hadden gespoten: STOP FOSSIELE 
SUBSIDIES. Ze had lang geaarzeld om de straat op te gaan, eerst wilde ze 
'de verhouding tussen het activistische en het academische' goed 
doordenken. Totdat de politie zeven activisten oppakte nog voordat de 
aangekondigde blokkade was begonnen. 'Dat was voor mij het kantelpunt. 
Ik dacht: als dit met mensen gaat gebeuren, dan gooi ik mijn lichaam ook 
in de strijd. Ik duid het echt als: de staat begint tegendruk te geven, 
met een keihard optreden van het OM en de politie om de gevestigde 
economische orde te verdedigen. Ik besefte dat er heel hard teruggeduwd 
moet worden en dat ik daaraan moet meedoen.'

In Apocalypsofie schrijft ze dat Extinction Rebellion niet langer 
bedoeld is als een aansporing om mensen op de been te brengen om te 
bewaren wat we hebben, maar om te redden wat er te redden valt en vooral 
om aan de kaak te stellen wat de uitsterving aanstuwt. 'Opeens is het 
probleem heel helder door de fossiele industrie aan te wijzen en de 
subsidiering daarvan. Waarom zijn die subsidies er uberhaupt? Zeker als 
je een energietransitie wil, dan wil je geen subsidies aan bedrijven die 
onderdeel zijn van het probleem. Maar die bedrijven vechten natuurlijk 
terug met een soort ingenieurslogica waarmee ze beweren onderdeel van de 
oplossing te zijn. Zo verkoopt Shell zich tegenwoordig als een 
voortrekker van de energietransitie, maar een bedrijf met deze 
praktijken en deze geschiedenis kan nooit onderdeel zijn van de 
oplossing. Ik weet dat het niet gaat gebeuren, maar laten we het wel 
even helder houden: wat moet er gebeuren? Shell moet gewoon stoppen. 
Esso moet gewoon stoppen. Ze moeten zichzelf opdoeken en dan ontstaat er 
wel weer wat anders.'

---------
(c) 2023 Vrij Nederland