[D66] Hoe klimaatverandering het socialisme nieuw leven inblaast

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

[Zou veel verklaren: Klampen socialisten zich soms vast aan het 
klimaatgelooof om niet uit te hoeven sterven ?]

Bron:   Vrij Nederland
Datum:  3 juni 2023
Auteur: Daniel Boomsma
URL:    https://www.vn.nl/hoe-klimaatverandering-socialisme-nieuw-leven/


Hoe klimaatverandering het socialisme nieuw leven inblaast
----------------------------------------------------------

Kapitaal en CO2-uitstoot gaan hand in hand. Dat vormt een vruchtbare 
voedingsbodem voor een ideologie die lange tijd is gereduceerd tot een 
stoffig aandenken uit de twintigste eeuw, schrijft Daniel Boomsma: het 
socialisme.

Elk jaar wordt de urgentie van klimaatverandering onderstreept door 
Earth Overshoot Day, een door het Global Footprint Network geinitieerde 
dag die voor ons land ditmaal halverwege april viel. De dag markeert het 
moment waarop de zogeheten ecologische voetafdruk van de gemiddelde 
Nederlander de aarde heeft overvraagd. Vanaf die datum leven we 
ecologisch 'op de pof'.

Earth Overshoot Day is een nuttige 'wat als'-waarschuwing. Het 
problematiseert met de beste bedoelingen het consumptiepatroon in 
voornamelijk geindustrialiseerde westerse landen. Maar het schiet als 
alarmmoment ook schromelijk tekort.

Dat werd die dag terecht benoemd door de Nederlandse tak van Extinction 
Rebellion: het initiatief richt zich overmatig op de gemiddelde 
consument, waarmee het een beeld schetst van een verenigd 'we', een 
optelsom van driftig consumerende individuen die collectief en in 
gelijke mate verantwoordelijkheid zouden dragen voor het overvragen van 
de aarde.

Dat zo'n uitgangspunt misleidend is, wordt inmiddels steeds breder 
erkend. Want de werkelijkheid die achter klimaatverandering schuilgaat, 
laat zich niet vatten in de verzachtende taal van 'gemiddelde 
voetafdrukken' van 'gemiddelde inwoners' of van een zalvend 'de 
mensheid'. Het grootste deel van de CO2-uitstoot komt voor rekening van 
kapitaal: machtige, miljardenwinst makende bedrijven en hun 
aandeelhouders enerzijds, en een vermogende klasse met een 
klimaatvijandige leefwijze anderzijds.


MISLEIDEND 'WIJ'

Wie dus sussend van een 'we' spreekt - bang voor wat inmiddels 
klimaatpolarisatie wordt genoemd - doet die werkelijkheid geweld aan. 
Machtige bedrijven zijn verantwoordelijk voor een overweldigende 
hoeveelheid uitstoot. Sinds de jaren tachtig nemen honderd grote 
vervuilers - zoals ExxonMobil, BP en Saudi Aramco - het ongekende 
percentage van 71 procent van de totale uitstoot voor hun rekening.

In Nederland zijn 132 bedrijven volgens onderzoek verantwoordelijk voor 
een derde van de totale CO2-uitstoot. En in mei werd geconstateerd dat 
daar de afgelopen tien jaar geen verandering in is gekomen. Shell staat 
met stip bovenaan met een uitstoot die zo enorm is dat het jaarlijks elf 
keer de Veluwe aan bos zou moeten aanplanten om die te compenseren.

Daarnaast wordt een groot aandeel in de uitstoot geleverd door een 
klasse van (super)rijken wier manier van leven misschien wel het 
treffendst wordt gevat in het symbool van de privejet, waarvan de 
uitstoot alleen al in Europa de laatste jaren is verviervoudigd. Hoe 
rijker, hoe meer investeringsruimte, hoe meer bezit - huizen, jets, 
jachten, auto's - hoe groter de impact op het klimaat. Recent meldde 
Oxfam Novib dat de rijkste 1 procent meer dan dertig keer zoveel 
uitstoot als de armste 50 procent.

Wie verder inzoomt, ziet dat een groeiend aantal miljardairs met hun 
investeringen in vervuilende bedrijven en ongekend consumptiepatroon 
meer dan een miljoen keer zoveel uitstoot als 90 procent van de 
wereldbevolking bij elkaar. Nog scherper gesteld: 125 miljardairs stoten 
jaarlijks net zoveel uit als Frankrijk. Binnen de landsgrenzen komt 
eenzelfde beeld naar voren: hier stoot de rijkste 1 procent tien keer 
zoveel uit als de 'armste' helft van de bevolking, hoewel die eerste 
groep veel meer overheidssubsidie ontvangt om hun uitstoot terug te 
brengen.


VERVUILENDE LUXECONSUMPTIE

Kapitaal en CO2-uitstoot gaan hand in hand. En steeds vaker wordt 
daaruit de logische conclusie getrokken dat de opwarming van de aarde en 
ons economisch systeem direct met elkaar samenhangen. Dat systeem is nu 
eenmaal inherent gericht op het mogelijk maken van de exploitatie van de 
planeet door miljardenwinstmakende bedrijven. En op het faciliteren van 
kapitaalophoping in de handen van sociale klassen die hun leefwijze 
inrichten rond vervuilende luxeconsumptie.

Zo krijgt een discours vorm dat afrekent met de gewoontewijsheid dat 
klimaatverandering een postmaterieel vraagstuk zou zijn. Gestaag daalt 
de overtuiging in dat het probleem fundamenteel getekend wordt door 
klassieke kwesties en dilemma's rond herverdeling, armoede en rijkdom, 
ongelijkheid en zelfs klassenconflict, zoals de Zuid-Afrikaanse 
antropoloog Jason Hickel stelt.

Dat discours vormt een vruchtbare voedingsbodem voor een ideologie die 
lange tijd werd gereduceerd tot een stoffig aandenken uit de twintigste 
eeuw: het socialisme. Niet de stroming die na de val van de muur aan 
betekenis verloor - of eigenlijk capituleerde in een strijd die 
plotseling niet meer relevant leek - maar een socialisme in een nieuwe, 
groene gedaante dat zijn ideeen over de macht van kapitaal, de 
concentratie van welvaart, centrale overheidssturing en democratisering 
van de economie nieuwe urgentie ziet krijgen door de existentiele 
dreiging die de opwarming van de aarde vormt.

Misschien dat de Britse historicus Adam Tooze het enige tijd geleden nog 
wel het treffendst wist te formuleren door te stellen dat de 'escalatie' 
van de klimaatcrisis die zichtbaar werd in het rapport van het 
klimaatpanel IPCC uit 2018 (en de waarschuwing dat er vergaande 
maatregelen nodig zijn om niet boven de 1,5 graad opwarming te komen) 
overlapte met een nieuw bewustzijn van de tekortkomingen van ons 
economisch systeem. Dat is dus ook de motor achter een 'nieuw en groen 
links' - een supercharged left - dat vertrekt vanuit de 'ongemakkelijke 
waarheid' dat het niet een abstracte 'mensheid' is die de klimaatcrisis 
voortstuwt, maar een winstgedreven fossiel systeem en een vermogende 
klasse.


LOGISCHE IDEOLOGISCHE REACTIE

Het mag dus geen verrassing heten dat het socialisme juist nu door een 
keur aan linkse (Amerikaanse) publieke intellectuelen nieuw leven wordt 
ingeblazen en vooral over de grens - uitzonderingen in Nederland 
daargelaten - uitwerking vindt in pamfletten met titels als Half-Earth 
Socialism, A People's Green New Deal, Climate Change as Class War: 
Building Socialism on a Warming Planet van de Amerikaanse geograaf Matt 
Huber en voorop Naomi Kleins This Changes Everything, dat in de nasleep 
van de Occupy Wall Street-protesten verscheen.

De herwaardering van het socialisme loopt bovendien parallel aan de 
aanzwellende kritiek op het neoliberale eenheidsdenken en de daarmee 
ontstane ruimte voor systeemkritiek. Er vindt in zekere zin een 
terugkeer naar het discours uit de jaren zeventig plaats, betogen 
sommige economen. Het decennium dat overigens ironisch genoeg begon met 
de klimaatkritiek in het rapport van de Club van Rome (1972) en eindigde 
met de opkomst van datzelfde marktgerichte neoliberalisme.

Na decennialange ontwenning aan kritiek op ons economisch systeem en het 
verdwijnen van een zelfbewuste klassenpolitiek - misschien wel de 
grootste overwinning van het neoliberalisme - trekt klimaatverandering 
het socialisme nu definitief uit de sfeer van ideologische 
luchtfietserij en vergezochte oefeningen in verbeeldingskracht. Zo is 
het een logische ideologische reactie geworden op het uitblijven van 
adequate antwoorden binnen de grenzen van het huidige systeem.


MICROCONSUMENTISTISCHE ONZIN

In het verleden wilden socialisten het economisch systeem dat we 
kapitalisme zijn gaan noemen stapsgewijs afschaffen of - de historische 
opdracht die de sociaaldemocraten zich stelden - op zijn minst temmen. 
Nu het evidenter wordt dat de 'grote machine' achter de opwarming van de 
aarde een op hol geslagen, fossielgedreven kapitalisme is dat achter een 
vernislaagje van greenwashing op weinig anders gericht lijkt dan het in 
stand houden van zijn winstmodel en een luxueus consumptiepatroon van 
rijke mensen over de ruggen van de rest, wint dat streven opnieuw aan 
kracht.

Tegen die achtergrond bereikt een heel ander arsenaal aan middelen de 
politieke arena - al verdienen die misschien nog niet allemaal het 
stempel (eco)socialistisch en zijn ze soms eerder (groen) 
sociaal-democratisch. Zo vindt er een herwaardering plaats van 
deprivatisering van diensten en markten - zoals de energiemarkt en het 
openbaar vervoer - die een publiek belang zouden moeten dienen. Om de 
opeenhoping van vermogen in de handen van weinigen tegen te gaan, wordt 
het stellen van een maximum aan welvaart geopperd (limitarisme), naast 
het beperken van de consumptie van de superrijken en het zwaarder 
belasten van hun vermogen, zoals de Franse econoom Thomas Piketty 
betoogt. En de overheid wordt weer in het zadel gehesen als assertieve 
aanvoerder van grote investeringsprojecten zoals die in de vorige eeuw 
vorm kregen, bijvoorbeeld de Green New Deal zoals voorgesteld door de 
links-progressieve Amerikaanse congresleden Alexandria Ocasio-Cortez en 
Ed Markey.

Die middelen zijn radicaler in vergelijking met de marktgerichte 
politiek die vooral lijkt uit te gaan van subsidies en de goede wil van 
de private sector, maar winnen aan sympathie omdat veel alternatieven zo 
weinig in verhouding staan tot het beleefde gevoel van urgentie. 
Bovendien markeren ze een harde breuk met de nog steeds in veel 
opzichten dominante individuele voetafdruk-benadering van het 
klimaatvraagstuk. En daarmee ook de overmatige focus op wat de Britse 
bioloog en denker George Monbiot geergerd 'microconsumentistische onzin' 
noemt: het gehamer op veranderingen in de consumptiepatronen van gewone 
mensen - elektrisch rijden, andere koffiebekers gebruiken, minder 
plastic tasjes kopen, minder vlees eten of een paar minuten minder lang 
douchen.


OPIUM VAN HET VOLK

Daar komt nog iets bij. Waar het socialisme in het verleden vaak werd 
verweten te traag en te weinig dynamisch te zijn, lijkt het argument nu 
omgekeerd: het is juist het kapitalisme dat te log is, niet wendbaar 
genoeg omdat het te veel beheerst wordt door de belangen van kapitaal om 
economie en samenleving op tijd in de richting van een duurzaam 
alternatief te bewegen.

Het zijn de belangen van kapitaal - de fossiele industrie en haar 
investeerders voorop - die een soort vetomacht uitoefenen over (snelle) 
verandering. En die op de rem trappen, misleiden of zich beroepen op wat 
nu eenmaal de dicterende realiteit van de markt zou zijn als die macht 
wordt uitgedaagd. Zo bezien is het idee van een kapitalisme dat zichzelf 
disciplineert, zichzelf in staat acht triljoenen aan winst in de grond 
te laten en niet of weinig winstgevende maar wel duurzame technologie te 
ontwikkelen een zuivere fantasie.

En wat dat betreft dienen de weliswaar met de beste bedoelingen gemaakte 
internationale afspraken over te behalen duurzaamheidsdoelen, voorop die 
uit het Akkoord van Parijs van 2015, als aflaat. Ondanks de grote 
ambities raken ze zelden aan de basis van het economisch systeem en zijn 
daardoor te vrijblijvend, te ongevaarlijk ook en te zeer afhankelijk van 
de goede wil en creativiteit van private partijen.

De jonge Japanse filosoof Kohei Saito, bestellerauteur van boeken als 
Karl Marx's Ecosocialism en Capital in the Anthropocene waarin hij zich 
uitspreekt voor een economie zonder massaconsumptie en -productie, noemt 
het zelfs niet veel meer dan een vorm van 'opium van het volk': een 
manier om mensen een rad voor de ogen te draaien met fraaie 
doelstellingen die niet gerealiseerd blijken te kunnen worden omdat ze 
niet tornen aan de fundering van het systeem.


IDEOLOGISCHE BEDDING

Welbegrepen biedt het socialisme in zijn nieuwe groene gedaante 
potentieel een nieuwe ideologische bedding voor linkse politiek in 
Nederland. En een nieuwe manier om zowel een electoraat te mobiliseren 
als het publieke debat langs nieuwe ideologische lijnen te organiseren - 
ruimte die ook wordt geboden doordat de enige landelijke, in naam 
socialistische partij, de SP, blijft hangen in een ouderwets, vaak tegen 
een rechtse cultuurconservatieve agenda aanschurende protestpolitiek.

Het biedt links de mogelijkheid om betekenisvol te polariseren en de 
gedachte van een knuffelbaar 'wij' los te laten die het klimaatvraagstuk 
nog steeds depolitiseert. Daarbovenop creeert het ook momentum om de 
valse, door rechts vaak van stal gehaalde tegenstelling die nu vaak het 
klimaatdebat bepaalt te doorbreken: die tussen ongeduldige idealisten en 
activisten die visionaire vergezichten verwachten en CO2-reductiedoelen 
willen halen enerzijds, en een onzekere groep die nu al moeilijk de 
eindjes aan elkaar kan knopen maar wel dient mee te betalen aan de 
energietransitie.

Vooralsnog is de ideologische reactie in de vorm van een nieuw 
socialisme in Nederland nog niet veel meer dan een potentiele bedding. 
Het debat moet welbeschouwd nog beginnen. Want het is zonder meer een 
ideologische stroming die dilemma's kent, al zijn die niet anders dan de 
uitdagingen die het socialisme in het verleden heeft gekend. De botsing 
bijvoorbeeld tussen meer op hervormingen gerichte krachten binnen de 
grenzen van het bestaande systeem en radicalere bewegingen die mensen 
mobiliseren rond de gedachte dat er een wezenlijk alternatief is. Die 
botsing is vergelijkbaar met de tegenstelling uit de negentiende en 
twintigste eeuw tussen een oorspronkelijk socialisme en zijn gematigde 
sociaaldemocratische vertakking (en concurrent).

Een groen antikapitalistisch programma is niet hetzelfde als een 
publieke investeringsagenda, zoals de Green New Deals vaak worden 
genoemd.

Maar dat alles staat los van het feit dat - ongeacht de richting die het 
neemt - het nieuwe socialisme een niet te missen voorzet geeft aan 
links. Om de politiek die het misschien te lang heeft laten verstoffen, 
die van sociaaleconomische systeemkritiek, van overheidssturing en 
klassenpolitiek, weer nieuw leven in te blazen. Klimaatverandering 
fungeert als een soort stroomstoot voor een politiek op links die lang 
ingetogen en zelfverontschuldigend is geweest. Je zou zeggen dat het dan 
alleen nog maar wachten is op de partijpolitieke formaties die daar 
gehoor aan geven.

--------
(c) 2023 Vrij Nederland