[D66] Column: Neoliberalisme

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Volkskrant
Datum:  24 juli 2023
Auteur: Bart Teulings
URL:    
https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/opinie-het-etiket-neoliberalisme-is-verworden-tot-gemakzuchtig-verwijt~bc8fc2f7/


Het etiket 'neoliberalisme' is verworden tot gemakzuchtig verwijt
-----------------------------------------------------------------

Het is te makkelijk om het neoliberalisme altijd de schuld te geven van 
maatschappelijke problemen. De vraag is eerder wanneer de markt en 
wanneer de overheid efficient en naar wens van de burgers functioneren.

In de VS wordt een pleidooi voor overheidsbemoeienis al gauw weggezet 
als 'socialisme' of, erger nog, 'communisme'. Vanuit Europees 
perspectief doet dat wonderlijk aan, in een land waar de belastingdruk 
zeer laag is en de inkomensverschillen groot zijn. De laatste jaren 
wordt in Nederland marktwerking makkelijk gediskwalificeerd als een vorm 
van 'neoliberalisme'.

Dat etiket doet ook geen recht aan de werkelijkheid in een land met een 
omvangrijke verzorgingsstaat en een van de kleinste inkomensverschillen 
ter wereld. Het is een gemakzuchtig verwijt dat een zinvol gesprek 
blokkeert. Voor het beste maatschappelijk resultaat moeten we de kracht 
van de markt benutten en temmen.

Het neoliberalisme bereikte in de jaren tachtig zijn hoogtepunt. 
President Reagan in de VS ('Government is not the solution to our 
problems, it's the problem') en premier Thatcher in het VK ('There is no 
public money, there is only taxpayer's money') waren vaandeldragers van 
een agressief hervormingsbeleid om de markt te 'ontketenen'.

In Nederland werd deze agenda uitgedragen door de kabinetten-Lubbers in 
de jaren tachtig en de Paarse kabinetten in de jaren negentig. De crisis 
in de verzorgingsstaten in het Westen en de val van het communisme in 
het Oosten leidde(n) tot een groot vertrouwen in de werking van de 
markteconomie. Dit vertaalde zich ook in het denken aan de linkerzijde 
van het politieke spectrum over zakelijke sturing op publieke doelen. 
Dit was de motor voor 'the New Left' van Clinton, Blair en Kok.

In het actuele politieke debat wordt neoliberalisme met grote regelmaat 
aangewezen als oorzaak van veel maatschappelijke problemen. Wat in al 
deze kritiek opvalt, is de gemakzucht waarmee dit gebeurt. Nederland is 
een gemengde markteconomie. Een stevige collectieve sector en gezonde 
marktwerking gaan er goed samen. Onze weerzin tegen neoliberalisme 
vertroebelt in concrete beleidsdiscussies onze blik op zakelijke sturing 
van de verzorgingsstaat en de voor- en nadelen van marktwerking. Daarmee 
doen wij onze samenleving tekort.

Samenlevingen zoals onder het communisme, waar de productie en 
distributie in hoofdlijnen door de overheid werd geregeld, bleken niet 
in staat op niveau welvaart voort te brengen, te voorzien in de 
behoeften van burgers en ook niet de leefomgeving duurzaam te 
beschermen. Via de markt zijn we in staat efficient en hoogwaardig te 
voorzien in de brede variatie van voorkeuren aan consumptieartikelen als 
levensmiddelen, kleding, meubilair. Via de markt laten wij blijken voor 
welke goederen wij hoeveel geld overhebben.

Marktwerking stimuleert bedrijven efficient in die behoeften te voorzien 
en jaagt doorlopend innovatie aan. De mobiele telefonie kon pas een 
vlucht nemen na de privatisering van de telefoniemarkt eind jaren 
negentig. Bedrijven blijken over het algemeen beter in staat risico's 
van investeringen in te schatten dan overheden die worden gedreven door 
politieke afwegingen met de horizon van de komende bestuursperiode. Zo 
legt marktwerking een belangrijke basis voor de welvaart in ons land.

Anderzijds heeft te groot vertrouwen in markten ook veel schade 
veroorzaakt. Zo konden de financiele markten in 2008 door gebrek aan 
regulering ontsporen met maatschappelijke ontwrichting tot gevolg. Ook 
heeft 'de markt' sterk bijgedragen aan klimaatschade, die onze 
samenleving dwingt tot een urgente transitie. In die gevallen 'faalt' de 
markt. Publieke waarden zijn dan bij bedrijven niet in goede handen.

We weten vrij precies wanneer dat optreedt. Daar waar sprake is van een 
monopolie, waar schadelijke effecten optreden voor de buitenwereld, waar 
partijen niet beschikken over gelijke informatie, waar ongelijke 
uitgangsposities leiden tot kansenongelijkheid. Dan leidt vertrouwen in 
de markt tot maatschappelijke wantoestanden. Het is noodzakelijk dat 
onze overheid actief optreedt en de markt temt.

Tegen deze achtergrond neemt de overheid regelmatig zelf taken op zich 
of bekostigt zij met honderden miljarden de uitvoering van publieke 
taken. Recente crises leren echter dat ook publieke organisaties falen. 
Zij hebben een inherent risico om te verworden tot bureaucratieen. De 
'paarse krokodil' heeft daar zijn faam aan te danken. Daarom is altijd 
de vraag aan de orde wanneer de markt en wanneer de overheid efficient 
en naar wens van de burgers functioneren.

In de praktijk kent ons land nauwelijks ongecontroleerde marktwerking. 
Eerder is er sprake van een steeds wisselende mix van marktwerking en 
overheidssturing. Het optimum tussen markt en overheid vraagt telkens 
nauwgezette analyse.

Als we deze afweging niet openlijk maken, worden we constant 
geconfronteerd met onbedoelde en ongewenste effecten. We subsidieren 
gratis kinderopvang, maar het aanbod van opvang door grootouders zakt 
in. We maken ons zorgen over het gebrek aan betaalbare huurwoningen en 
belasten daarom commerciele verhuurders, maar het aanbod aan 
huurwoningen neemt af, waardoor de huurprijzen stijgen. We willen dat 
warmtebedrijven voor meer dan 50 procent in publieke handen zijn, maar 
de investeringen in warmtenetten vallen stil en de publieke risico's en 
maatschappelijke kosten nemen toe.

Neoliberalisme is verworden tot een containerbegrip voor luie kritiek - 
een vuilnisvat. Het staat een goede analyse van de bestuurlijke en 
economische ordening van onze samenleving in de weg. Het leidt tot 
eenzijdige analyses die het zicht ontnemen op de oorzaken van 
maatschappelijke misstanden. Het functioneren van onze overheid - en 
daarmee van ons, inwoners van dit land - is daarmee niet gediend.

--------
(c) 2023 DPG Media B.V.