[D66] De wegkijkkabinetten Rutte

Sat Feb 25 17:40:59 CET 2023

Bron:   NRC Handelsblad
Datum:  24 februari 2023
Auteur: Derk Stokmans
URL:    
https://www.nrc.nl/nieuws/2023/02/24/het-bewuste-wegkijken-van-groningen-is-symbolisch-voor-de-politiek-bestuurlijke-cultuur-van-het-tijdperk-rutte-2-a4158042

Het bewust wegkijken van de problemen in Groningen is symbolisch voor
het tijdperk-Rutte
---------------------------------------------------------------------
Groningers zijn door opeenvolgende kabinetten in een 'rampzalige 
situatie' terechtgekomen die tot vandaag voortduurt, concludeert de 
parlementaire enquetecommissie Gaswinning Groningen.

Bij het Toeslagenschandaal dat duizenden ouders trof, kon je nog 
'verzachtende' omstandigheden bedenken. Het schandaal had zich over een 
beperkt aantal jaren afgespeeld, buiten de openbaarheid, en was niet op 
het hoogste politieke niveau goedgekeurd. Toch trad het kabinet-Rutte 
III erom af.

Zulke verzachtende omstandigheden zijn er niet voor de 'rampzalige' 
situatie die opeenvolgende kabinetten creeerden voor zo'n 
tweehonderdduizend Groningers in het aardbevingsgebied. Dit was geen 
ongeluk in een obscuur uithoekje van het openbaar bestuur. Het voltrok 
zich in het volle zicht, ging jarenlang door, als gevolg van doelbewuste 
besluiten van hoge ambtenaren, ministers en soms een voltallig kabinet. 
En het duurt voort tot op de dag van vandaag.

De belangrijkste conclusie die zich opdringt na een eerste lezing van 
het lijvige rapport van de parlementaire enquetecommissie naar de 
aardgaswinning in Groningen: het bijna totale onvermogen, soms grenzend 
aan onwil, van de Nederlandse overheid om zichzelf te corrigeren.

De commissie beschrijft een openbaar bestuur dat volstrekt naar binnen 
gekeerd is, overtuigd van het eigen gelijk, doof voor signalen van 
buiten en voor waarschuwingen van de eigen toezichthouder. De overheid 
is verantwoordelijk voor een 'ongekend systeemfalen' - samen met de gas- 
en oliebedrijven NAM, Shell en Exxon. Het optreden van de bedrijven is 
volgens de commissie ook regelmatig 'stuitend', 'schandalig' of 
'bijzonder kwalijk'. Maar het is uiteindelijk de overheid die heeft 
nagelaten voor het algemeen belang op te komen.

Opeenvolgende kabinetten lieten kans op kans op kans lopen om zich te 
verdiepen in de mogelijke risico's van de gaswinning voor de veiligheid 
in Groningen. Ze bleven vasthouden aan een eigen werkelijkheid, ook 
nadat de gevolgen van hun fouten en nalatigheid zich na de aardbeving in 
Huizinge in 2012 opstapelden tot een niet te negeren berg ellende.

En toch gebeurde dat. De enige plausibele verklaring is dat 
verantwoordelijken het niet wilden zien, bewust wegkeken. Iets wat de 
commissie in verschillende bewoordingen vaststelt. Toen voor Groningers 
al duidelijk werd dat de gevolgen van bevingen tot grote 
maatschappelijke zorgen leidden, 'wilde de overheid er zich zo min 
mogelijk mee bemoeien'. Ondanks het feit dat het Rijk al vanaf het begin 
in 1963 net zo verantwoordelijk was voor de gaswinning als de 
Nederlandse Aardolie Maatschappij, schoof minister Henk Kamp 
(Economische Zaken, VVD) in het kabinet-Rutte II alles op het gasbedrijf 
af.

Negeren

Bij de gaswinning zijn de belangen van Groningers 'stelselmatig 
genegeerd', concludeert de commissie. Het lijkt op het eerste gezicht 
een herhaling van de conclusie van de Onderzoeksraad voor Veiligheid 
(OVV) uit 2015, dat bij de gaswinning de veiligheid van bewoners 'geen 
rol' had gespeeld.

Maar er zijn twee belangrijke verschillen: het eerste is dat de OVV zich 
uitsprak over de periode tot 2013, en dat de enquetecommissie nu 
vaststelt dat dit ook na die waarschuwing doorging. En dan is er het 
verschil tussen 'geen rol spelen' en 'negeren': dat laatste woord wijst 
op een bewuste keuze om iets niet te doen.

En zo beschrijft de commissie het ook: 'Ook het rapport van de 
Onderzoeksraad voor Veiligheid uit 2015 en de fakkeltochten in Groningen 
in 2016, 2017 en 2018, waarbij duizenden Groningers actief hun zorgen 
uiten over de gaswinning, vormen geen aanleiding voor wezenlijke 
aanpassingen om belangen van Groningers beter mee te wegen.'

In 2013, na de zware aardbeving in Huizinge, werd het terugdringen van 
de gaswinning door de minister van Economische Zaken tegengehouden omdat 
dan de 'leveringszekerheid' in gevaar zou komen. Maar dat was volgens de 
commissie 'een rookgordijn', er waren wel degelijk mogelijkheden om 
minder gas te winnen zonder de leveringszekerheid in gevaar te brengen, 
maar 'de buitenwereld werd bewust niet wijzer gemaakt' en 'jarenlang op 
het verkeerde been gezet'. Het zijn vriendelijke termen om te 
beschrijven hoe er over de leveringszekerheid is gelogen.

Er was ook jarenlang onwil om te erkennen dat de gaswinning aardbevingen 
kan veroorzaken. Dat heeft een 'ongelofelijk lange tijd geduurd'. Net 
als de erkenning dat gaswinning dus ook schade en onveiligheid kan 
veroorzaken. Onderzoeken van de risico's op zwaardere aardbevingen 
worden 'niet nauwkeurig gelezen'. Zo werden in 2004 al onjuiste 
conclusies getrokken uit een studie van het KNMI over de maximale kracht 
van aardbevingen. Die werd door 'wetenschappers of wetenschappelijk 
opgeleide medewerkers van de NAM, Shell of ExxonMobil' lager voorgesteld 
dan op grond van de KNMI-studie gerechtvaardigd was. Dit 'tunneldenken' 
was 'laakbaar', volgens de commissie, en dat het KNMI dit niet 
corrigeerde 'moeilijk te begrijpen'.

Het kabinetsbesluit van Rutte II om in 2013 niet onmiddellijk minder gas 
te winnen, terwijl de gaswinning volgens de commissie gehalveerd had 
kunnen worden, was een 'grove schending van de belangen van Groningers'. 
Volgens de commissie hebben opeenvolgende kabinetten zich zo door geld 
laten leiden dat zij 'ernstig tekortgeschoten [zijn in] het garanderen 
van veiligheid, beschermen van eigendom en opkomen voor gezondheid en 
welzijn van burgers'.

Schoorvoetend

Zelfs toen de kabinetten Rutte II en III langzaam hun koers wijzigden, 
was dat niet uit eigen beweging. Ze werden ertoe gedwongen, heftig 
tegenstribbelend. Of zoals de commissie schrijft: 'Pas op het moment dat 
andere partijen afdwingen dat er geluisterd moet worden, komt er 
schoorvoetend verandering in de zaak.' Vanaf eind 2012 door het 
Staatstoezicht op de Mijnen, daarna door vasthoudende burgers die bij de 
hoogste bestuursrechter afdwongen dat hun overheid zich aan de meest 
elementaire beginselen van rechtszekerheid, zorgvuldigheid en 
betrouwbaarheid hield.

In die zin is wat er in Groningen gebeurde symbolisch voor de 
politiek-bestuurlijke cultuur van het tijdperk-Rutte: ook bij het 
klimaatbeleid, stikstofdossier, bij de opvang van asielzoekers en het 
natuurbeleid, heeft de regering dwang van de rechter nodig om zich aan 
haar eigen wetten en beloften te houden.

Een uitzondering op het bewuste wegkijken is Eric Wiebes (VVD), die als 
minister van Economische Zaken begin 2018 besloot de gaswinning versneld 
naar nul terug te brengen. 'Minister Wiebes stelt ter discussie wat 
voorheen als zekerheid werd gepresenteerd, en laat zich weinig gelegen 
liggen aan wat er in het verleden is gebeurd.'

Zijn fout is dat hij in ruil voor steun van zijn collega's de 
versterkingsoperatie van Groningse huizen stopzette die toen net met 
horten en stoten op gang was gekomen. Wiebes' besluit om de versterking 
vervolgens helemaal opnieuw in te richten, heeft die volgens de 
commissie 'ver in de tijd teruggeworpen'. Ook hier speelde geld een 
hoofdrol: het kabinet wilde de versterkingsoperatie sterk terugdringen 
om kosten te besparen.

Dat de overheid de schades en versterking niet snel en adequaat 
afhandelde is volgens de commissie 'zeer kwalijk, omdat er naast 
onderschatting van de omvang van de problemen, sprake is van een 
combinatie van onkunde, ontregeling en zelfs onwil'.

Woud van regels

Hier en daar ziet de commissie wel pogingen om hierin verbeteringen te 
brengen. Maar die mislukten grotendeels: voor bewoners die vastliepen in 
een woud van regels en regelingen, werden nieuwe regels en regelingen 
bedacht. Deze werkwijze illustreert volgens de commissie 'bij uitstek de 
grote kloof tussen bewoners en beslissers. [...]: ieder gat in een regel 
wordt opgevuld met een nieuwe regel. Dat dicht het gat voor de 
organisatie die de regels moet uitvoeren, maar vergroot het woud van 
regels voor gedupeerden.' Hierdoor verdwalen gedupeerden tot op de dag 
van vandaag in eindeloze schadeprocedures en de onbegrijpelijke 
versterkingsoperatie.

Ook dat is herkenbaar - zie het vastlopende herstel in het 
Toeslagenschandaal. Onder politieke druk worden complexe en onwerkbare 
noodoplossingen voor grote problemen bedacht, waardoor voor getroffenen 
de zaak vooral verslechtert.

De constante factor in al deze jaren was minister-president Mark Rutte. 
Over hem is de commissie kort, maar messcherp: hij heeft werkbezoeken 
afgelegd, besluitvorming over de problemen in Groningen naar de 
ministerraad overgeheveld en vaak sorry gezegd. Zo heeft Rutte 
'verwachtingen gewekt'. Maar 'tot een wezenlijke verandering waar 
Groningers iets aan hebben gehad' heeft dat niet geleid.

Over de herhaalde excuses in de afgelopen jaren, ook van mensen als 
Shell-directeur Marjan van Loon en NAM-directeur Gerald Schotman, 
schrijft de commissie dat die 'alleen van waarde zijn als deze 
vervolgens in de praktijk tot beterschap leiden'. En dat gebeurde niet.

Een 'ongekend systeemfalen', de Staat die 'ernstig tekortgeschoten' is 
in het beschermen van de belangen van zo'n tweehonderdduizend 
Groningers. Dat is 'het aantal bewoners van de steden Leiden en Alkmaar 
bij elkaar opgeteld', zoals de commissie het beschrijft. Er zijn 
kabinetten om minder afgetreden.

En de Tweede Kamer? Die heeft zestig jaar lang 'relatief weinig kunnen 
betekenen'.

Alle ogen zijn nu gericht op wat het kabinet, in het bijzonder 
staatssecretaris Hans Vijlbrief (Mijnbouw, D66), gaat doen. De paradox 
is dat pas sinds zijn komst 'signalen uit Groningen eindelijk voldoende 
op waarde lijken te worden geschat'. Vijlbrief had de conclusies van de 
commissie 'met schaamte' aangehoord, zei hij met een hoorbare brok in 
zijn keel. 'Groningers hadden altijd gelijk.' Of hij ging aftreden, was 
de eerste vraag die hij kreeg. De staatssecretaris wuifde het weg. 
Erkennen van 'het leed wat wij ze hebben aangedaan is vandaag het 
allerbelangrijkste.'

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 
-
GRONINGEN GASWINNING IN CIJFERS

363 miljard euro aan gasbaten vloeiden tot dusver in de staatskas
2.246 miljard kubieke meter Gronings aardgas gewonnen
1.615 aardbevingen in Groningen
267.466 schademeldingen door aardbevingen
85.000 adressen hebben meer dan eenmaal schade gehad
27.234 gebouwen moeten in totaal uiterlijk in 2018 preventief zijn 
versterkt. Daarvan zijn er inmiddels 8.065 veilig
11.880 adressen zijn nog niet veilig. Van 7.289 adressen is nog niet 
duidelijk of ze veilig zijn.
3 miljard euro zet het kabinet-Rutte IV tot en met 2027 opzij voor 
schade en 5,4 miljard voor versterking. Deze raming van 8,8 miljard euro 
is later bijgesteld naar 8,4 miljard euro. Daarnaast krijgt Groningen 
1,5 miljard euro op grond van het bestuursakkoord uit 2020 en 1,5 
miljard euro voor het Nationaal Programma Groningen.
74 eurocent per euro schadevergoeding waren volgens de Algemene 
Rekenkamer de uitvoeringskosten voor de vergoeding van fysieke schade in 
2021. De beoordeling of een woning versterkt moet worden kost gemiddeld 
50.000 euro. De kosten voor versterking (vaak sloop en herbouw) kunnen 
in de tonnen lopen.
73 procent van de kosten voor herstel en versterking ongeveer betaalt de 
Staat sinds januari 2018.

--------
(c) 2023 Mediahuis