[D66] De dagen van het neoliberalisme zijn geteld in de Europese Unie

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Volkskrant
Datum:  28 september 2022
Auteur: Peter Giesen
URL:    
https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/de-dagen-van-het-neoliberalisme-zijn-geteld-in-de-europese-unie~b50eb99e/


De dagen van het neoliberalisme zijn geteld in de Europese Unie
---------------------------------------------------------------

De oorlog in Oekraine leidt tot een ongekend ingrijpen op de vrije 
markt. Europa gaat strategische keuzes maken en zijn burgers beter 
beschermen. Er zal een nieuwe verhouding ontstaan tussen staat en markt. 
De dagen van het neoliberalisme zijn geteld.

De energie-oorlog van het Kremlin leidt Europa naar het socialisme, 
schreef de rechtse Britse krant The Daily Telegraph onlangs op 
alarmistische toon. De oorlog in Oekraine leidt overal tot een ongekend 
ingrijpen in de vrije markt. De Europese ministers van Energie besluiten 
vrijdag waarschijnlijk om de winsten van energiebedrijven af te romen en 
de opbrengst daarvan te verdelen onder burgers en bedrijven.

Vorige week stelde Nederland een prijsplafond in om huishoudens te 
beschermen tegen exorbitante energierekeningen. Duitsland 
nationaliseerde de gasimporteur Uniper voor 29 miljard euro. In 
Groot-Brittannie ziet premier Truss zichzelf weliswaar als een erfgenaam 
van Margaret Thatcher, maar volgens een vorige week verschenen onderzoek 
van de Brusselse denktank Bruegel hebben de Britten veruit het meeste 
geld uitgetrokken om burgers en bedrijven te steunen in de 
energiecrisis: 6,5 procent van het bruto binnenlands product. Sinds 
Prinsjesdag is Nederland een goede subtopper met 2,7 procent.

De Europese Unie is, vooral door links, vaak beschouwd als vehikel voor 
het liberalisme, een unie voor ondernemers en bankiers, niet voor gewone 
burgers. Maar ook in Brussel zijn de hoogtijdagen van de marktwerking 
voorbij. Lang heeft Europa vertrouwd op de aanvoer van goedkope 
producten op de wereldmarkt, zoals Russisch gas. Strategische 
overwegingen speelden nauwelijks een rol. Zelfs na de annexatie van de 
Krim in 2014 bleef Europa de Russische schatkist spekken, waardoor 
president Poetin een oorlogskas kon opbouwen.


Supernaief geweest

De oorlog heeft laten zien hoe kwetsbaar Europa zich heeft gemaakt door 
op de markt te vertrouwen. 'We zijn supernaief geweest. De hele wereld 
gebruikte energie als een geopolitiek wapen, behalve Europa', zegt Bas 
Eickhout, Europarlementarier voor GroenLinks sinds 2009.

De EU en haar lidstaten staan nu aan twee kanten onder druk. Enerzijds 
voert Rusland een economische oorlog tegen Europa, anderzijds staan 
nationalistische partijen klaar om te profiteren van de onvrede over de 
stijgende kosten van het levensonderhoud. De EU en haar lidstaten moeten 
wel ingrijpen op de markt, niet alleen om de levering van energie veilig 
te stellen, maar ook om een revolte van de bevolking te voorkomen. In 
Nederland is het vertrouwen in de politiek historisch laag, in Zweden en 
Italie werden de verkiezingen gewonnen door populistische en 
nationalistische partijen.

Sinds de financiele crisis van 2008 was het neoliberalisme al behoorlijk 
afgebladderd, de oorlog in Oekraine heeft een definitief einde gemaakt 
aan de jarenlange dominantie van de markt. Het neoliberalisme brak door 
in de vorige energiecrisis, in de jaren zeventig. De markt werd gezien 
als een antwoord op de inflatie en de hoge werkloosheid waarmee de 
westerse verzorgingsstaten destijds worstelden. Marktdenken paste goed 
bij de Europese Unie en haar voorlopers, opgericht vanuit de gedachte 
dat onderlinge handel een nieuwe oorlog in Europa kon voorkomen. Zo 
ontstond een interne markt van Dublin tot Nicosia, met zo min mogelijk 
barrieres, streng bewaakt door de machtige eurocommissaris mededinging 
(tegenwoordig de Deense Margrethe Vestager).


Groot geloof in de markt

In de EU kreeg het neoliberalisme een sterke impuls door de uitbreiding 
met acht Oost-Europese landen in 2004. Vanwege hun ervaringen met het 
communisme wantrouwden deze landen de staat en koesterden zij een groot 
geloof in de markt. Het Westen denkt vaak het voormalige Oostblok te 
hebben veranderd, schreef de Oostenrijkse historicus Philipp Ther in 
zijn boek Europe since 1989, maar het omgekeerde is ook het geval. 
Oost-Europa veranderde het Westen. De plotselinge beschikbaarheid van 
een reservoir aan goedkope arbeidskrachten bracht Duitsland en andere 
West-Europese landen ertoe hun arbeidsmarkt te flexibiliseren en de 
loonkosten te drukken, aldus Ther. De immigratie van Oost-Europese 
werknemers droeg bij aan een nationalistische reactie die het 
duidelijkst zichtbaar was bij de Brexit in 2016.

De markt bracht grote welvaart, zij het vaak ongelijk verdeeld, maar 
moest de afgelopen jaren steeds vaker worden gered door de staat. 'Het 
kapitalisme functioneert zo lang het goed gaat, hoewel er altijd een 
scheefgroei is door de opeenhoping van kapitaal', zegt 
Europarlementarier Bas Eickhout. 'Maar als je dan een crisis krijgt, zie 
je dat allerlei partijen die jarenlang private winsten hebben geboekt, 
nu bij de overheid aankloppen. Als het goed gaat, gaat de winst naar de 
kapitaalkrachtigen. Als het misgaat, mag de overheid inspringen. Dat 
hebben we gezien bij de banken, en nu bij de energie. Bij corona hebben 
we gigantische bedragen in farmaceutische bedrijven gestoken.'


Meer geopolitiek

Zoals het neoliberalisme voortkwam uit de crisis van de jaren zeventig 
zal ook uit deze crisis iets nieuws ontstaan, een nieuwe verhouding 
tussen markt en staat. In een vijandige wereld moet Europa zijn defensie 
versterken, zijn toegang tot energie en grondstoffen verzekeren, een 
industriepolitiek voeren zodat het zelf strategische goederen als chips 
en accu's kan maken. Dat vereist een andere rol voor de EU, minder 
gericht op het reguleren van de markt en meer op geopolitiek. Ook 
Nederland, in het verleden zo vaak de grootste voorvechter van 
marktwerking met de Britten en de Polen, is hiervan doordrongen.

Maar is de EU tot zo'n ommezwaai in staat? 'Door de orientatie op 
consensus beweegt Europa langzaam. De Verenigde Staten zijn 
superkapitalistisch, maar als het misgaat grijpen ze meteen in, met grof 
geschut en heel veel geld. Dat hebben we bij de bankencrisis gezien. 
Europa deed er toen jaren over. Bij corona en nu bij Oekraine ging het 
sneller, maar de besluitvormingscultuur blijft stroperig', zegt 
Eickhout.

Daarom presenteerde de Europese Commissie vorige week een single market 
emergency instrument waarmee zij bij crises kan ingrijpen in de markt. 
In het uiterste geval kan zij lidstaten zelfs bindende productiedoelen 
opleggen, zoals ook de Amerikaanse president in tijden van nood grote 
bevoegdheden heeft. Het plan stuitte echter op weerstand. Negen landen, 
waaronder Nederland, waarschuwden voor een al te intensieve bemoeienis 
van de Europese Commissie met de economie.


Kop-van-jut

De Europese Unie blijft een samenwerkingsverband van 27 soevereine 
staten, waardoor zij nooit zo slagvaardig kan optreden als een enkele 
natiestaat. Als zij dat toch probeert, door over de soevereiniteit van 
lidstaten te walsen, komt haar draagvlak in gevaar.

Bovendien: het neoliberalisme is de laatste jaren uitgegroeid tot 
kop-van-jut, maar was ook een systeem dat decennia lang zorgde voor de 
aanvoer van goedkope producten uit de hele wereld. Het leven zal duurder 
worden als Europa niet meer kiest voor de goedkoopste aanbieder, maar 
ook op zijn strategische belangen gaat letten. Veerkracht kost geld. 
Datzelfde geldt voor de overgang naar een klimaatneutrale economie.

De EU en haar lidstaten zullen tastend hun weg moeten vinden in een 
nieuwe wereld, die Europa dwingt op eigen benen te staan. Ondertussen 
woedt een oorlog in Europa en dreigen de stijgende kosten van 
levensonderhoud het nationalisme in de kaart te spelen.


Lichtpuntje

Historicus Philipp Ther is niet erg optimistisch, maar ook niet 
'helemaal sceptisch'. De oorlog zal Europa dwingen tot handelen, denkt 
hij. De Russische inval in Oekraine heeft eens te meer laten zien hoe 
afhankelijk de Europeanen van de Amerikanen zijn. Europa zal snel zijn 
defensie moeten versterken, aldus Ther, ook omdat de volgende president 
van de Verenigde Staten weleens minder pro-Europees kan zijn. De 
historicus ziet wel een lichtpuntje. 'Deze oorlog biedt ook de 
mogelijkheid om de afhankelijkheid van Rusland en fossiele brandstoffen 
te verminderen. We kunnen een stap vooruit zetten voor het klimaat', 
aldus Ther.

'Het is heel kwetsbaar', vindt ook Europarlementarier Eickhout. Van 
politici wordt nu leiderschap verwacht. Zij blijven herhalen dat een 
nieuwe economie Europa vooruitgang zal brengen, zegt hij. 'Het ombouwen 
van een economie kost altijd geld. Maar uiteindelijk krijg je een schone 
economie die je minder afhankelijk maakt van discutabele regimes en op 
termijn meer werkgelegenheid zal opleveren.'

--------
(c) 2022 DPG Media B.V.