[D66] 'Forum is gevaarlijker dan het fascisme'

[René Oudeweg]

trouw 11/10


  'Forum vertoont inmiddels een paar kenmerken van fascisme'


  Democratie interview

Er zijn essentiële verschillen tussen het historische fascisme en het
rechts-populisme van nu, zegt historicus Robin te Slaa. Maar er duiken
ook parallellen op.
GERRIT-JAN KLEINJAN

Wereldwijd is het een trend: de opmars van autoritair rechts op het
politieke toneel. De meest recente overwinning behaalde het rechtse
front onlangs in Italië. Daar won politica Giorgia Meloni met een partij
die wortelt in het fascisme van Mussolini glorieus de verkiezingen. Ook
elders rommelt het. Denk aan premier Victor Orbán die in Hongarije de
rechtsstaat sloopt, Donald Trump die zijn schaduw blijft werpen over de
Amerikaanse politiek en in Nederland Forum voor Democratie dat hier
pleit voor 'tribunalen'. En dit is nog maar een beperkte selectie. Het
zijn, kortom, niet meteen hoopvolle tijden voor degenen die de
democratische rechtsstaat een warm hart toedragen.

Wie in het Nederlandse taalgebied iets wil weten over het fascisme in
heden en verleden, komt vroeg of laat uit bij de historicus Robin te
Slaa. Hij geldt als kenner van de geschiedenis van het rechts-extremisme
in Nederland en daarbuiten.

De parallellen met het verleden dringen zich op. Zien we een terugkeer
van het fascisme uit de jaren twintig en dertig?

"Je ziet vaak dat het huidige rechts-populisme wordt vergeleken met het
historische fascisme zoals dat zijn stempel heeft gedrukt op de vorige
eeuw. Daarbij wordt vooral gewezen op zaken als het agressieve
nationalisme, xenofobie, kritiek op de parlementaire democratie. Mijn
standpunt is dat het maken van vergelijkingen nuttig en verhelderend kan
zijn. Voorwaarde daarbij is wel dat niet alleen bepaalde in het oog
springende overeenkomsten, maar ook essentiële verschillen in acht
worden genomen. Helaas gebeurt dat bij het maken van de vergelijking
tussen rechts-populisme en fascisme vaak niet. Daarmee worden
verscheidene fundamentele kenmerken van beide stroming miskend."

Wat is volgens u zo'n belangrijk verschil?

_"Rechts-populisten streven niet naar de verwezenlijking van
fascistische idealen als het scheppen van een nieuwe mens en beschaving,
een klassenoverstijgende en collectivistische samenleving en een derde
weg tussen kapitalisme en socialisme. Zelfs bij populistische leiders
met een onmiskenbaar autoritair karakter, zoals Bolsonaro, Orbán en
Trump, zijn zulke utopische visioenen van het fascisme nagenoeg afwezig."_

_Nog een verschil: de meeste rechts-populisten verwerpen vaak niet het
beginsel van democratie, zoals fascisten doen. Ze willen juist méér
democratie._

"Inderdaad, vrijwel alle huidige rechts-populisten gaan er, anders dan
fascisten, niet van uit dat de massa politiek handelingsonbekwaam is en
zich laat leiden door irrationele driften. De meesten van hen willen om
principiële redenen de invloed van het 'zuivere' volk op het openbaar
bestuur zo veel mogelijk vergroten om daarmee de macht van 'de corrupte
elite' te breken. Zij pleiten om deze reden voor de invoering van meer
directere vormen van democratie, zoals bindende referenda en
volksraadplegingen."

Suggereert dit dat rechts-populisme relatief ongevaarlijk is?

_"Absoluut niet! Het rechts-populisme vormt op dit moment zelfs een veel
groter gevaar dan het fascisme, _waarvan de aantrekkingskracht nog
altijd zeer beperkt is door de herinnering aan alle misdaden die zijn
begaan in zijn naam. Het voorbeeld van Meloni toont dit duidelijk aan.
Ik geloof niet dat zij zo'n verkiezingsoverwinning had behaald als zij
geen afstand had genomen van Mussolini.

"In het algemeen kun je zeggen dat rechts-populisten met hun retoriek en
optreden, zowel in de oppositie als aan de macht, de democratische
rechtsstaat, de pluriforme samenleving en de vrije pers ondermijnen. Zij
keren zich niet alleen tegen gehate 'elite', maar willen ook dat 'de
algemene wil' van de dominante etnische bevolkingsgroep prevaleert boven
de rechten van minderheden."

Te Slaa beschrijft samen met historicus Edwin Klijn momenteel de opkomst
en ondergang van de NSB. De eerste twee delen daarvan zijn al verschenen
en werden lovend besproken.

Vanaf deze week ligt zijn nieuwste boek in de winkels. Fascisme,
oorsprong en ideologie luidt de titel. Het is een grondige herziening
van een eerdere studie die Te Slaa over dit onderwerp schreef. Zo voegde
hij speciaal voor deze nieuwe uitgave een hoofdstuk over Thierry Baudet
en zijn partij Forum voor Democratie toe. 'Homeopathisch verdund
fascisme?' staat er als vraag boven.

Te Slaa laat er geen misverstand over bestaan: "Baudet en Forum voor
Democratie vertonen inmiddels verschillende kenmerken van het fascisme.
Al is dat door de dikwijls gecamoufleerde vorm ervan via zogeheten
dogwhistles of verhullend taalgebruik lang niet voor iedereen altijd
duidelijk. Dan gaat het over 'homeopathische verdunning' en
'globalisten'. Daardoor is het niet voor iedereen even makkelijk te
herkennen."

U bent niet de enige die stelt dat Baudet en zijn partij een gevaar zijn
voor de democratische rechtsorde. Maar wat maakt het denken van hem
specifiek fascistisch?

"Denk aan een biologisch gefundeerd racisme dat uitgaat van de
superioriteit van het Arische ras, het waanbeeld dat er een Joods
complot bestaat om de wereld te overheersen, het idee dat het eigen volk
en de westerse wereld in een existentiële crisis verkeert, het streven
naar een nationale wedergeboorte, bij Baudet aangeduid als renaissance,
die door een wilskrachtige voorhoede in gang moet worden gezet. Zelfs
het idee dat er van geweld een regeneratieve kracht uit kan gaan tref je
inmiddels aan bij Baudet en Forum voor Democratie.

"De kopstukken van Forum voor Democratie wakkeren doelbewust de
maatschappelijke polarisatie aan. Evenals de vijandigheid tegenover de
parlementaire democratie, de rechtsstaat, de pluriforme samenleving, de
wetenschap en de vrije pers. Zij doen dit op structurele wijze door het
verspreiden van desinformatie, complottheorieën en fascistische,
racistische en antisemitische denkbeelden."

Waartoe kan dit alles leiden?

"Met hun uitspraken over tribunalen, landverraad en zelfs massamoord op
de eigen bevolking en een geoorloofde opstand tegen het 'door en door
verrotte, corrupte systeem', maken zij intimidatie en geweld tegen
tegenstanders moreel aanvaardbaar voor een deel van hun aanhangers. Het
gevaar gaat veel verder dan onlineterreur en geweld bij demonstraties of
protestacties.

"Een door de omvolkingspropaganda van Forum geïnspireerde lone wolf als
Breivik of Tarrant is een reëel scenario waarmee rekening dient te
worden gehouden.

"Het gevaar beperkt zich echter niet alleen daartoe. Vorig jaar
rapporteerde de AIVD dat veel rechts-extremisten verwachten dat binnen
vijf tot tien jaar een gewelddadige strijd zal losbarsten in Nederland.
De ontketende rassenoorlog moet de mogelijkheid scheppen voor het
stichten van een zogeheten fascistische, witte etno-staat.

"Het is niet onaannemelijk dat FvD verder radicaliseert en de grenzen
tussen deze partij en haar extreemrechtse Umwelt de komende jaren nog
meer zullen vervagen. Het is dan de vraag in hoeverre een partij die nu
een volksopstand tegen de democratische overheid propageert zich straks
werkelijk afzijdig kan houden zonder bij een deel van zijn aanhang zijn
geloofwaardigheid te verliezen."

U ziet parallellen met het verleden. Wat is de kern van het fascisme
zoals dat in het interbellum vorm kreeg?

"De mythe van nationale wedergeboorte staat centraal in het fascisme en
komt bijvoorbeeld in uiteenlopende bewoordingen in Mein Kampf talloze
keren voor. Hetzelfde is het geval in het hoofdwerk van nazi-ideoloog
Alfred Rosenberg, maar ook in de propaganda en publicaties van de NSB en
andere fascistische bewegingen.

"Fascisten waren ervan overtuigd dat door deze wedergeboorte een
geïdealiseerd, glorieus verleden en een nog grootsere toekomst zouden
samensmelten in een nieuw fascistisch tijdperk. De messianistische
verwachting dat er met de fascistische revolutie een nieuwe tijd zou
aanbreken was een geloofsartikel voor fascisten. In Italië stelde
Mussolini's regime een nieuwe jaartelling in en de nazi's spraken van
hun duizendjarig rijk. In ons land kondigde de NSB voortdurend de komst
van 'de nieuwe tijd' aan."

In het verleden werden fascisten vaak weggezet als nihilisten. Maakt die
idealistische bevlogenheid deze ideologie niet des te gevaarlijker?

"Zeker. Veel gevaarlijker zelfs! Er ging van de idealen van het fascisme
een ongelooflijke mobiliserende en fatale aantrekkingskracht uit.
Miljoenen mensen geloofden in de vorige eeuw heilig in de doelstellingen
van het fascisme. Het fascisme bood zijn enthousiaste aanhangers idealen
om voor te leven, te sterven en te doden. Talrijke fascisten toonden
zich bereid tot het brengen van grote persoonlijke offers, maar ook tot
begaan van gruwelijke misdaden om hun idealen te verwezenlijken."

U en andere historici zien zelfs overeenkomsten met religie.

"In de door wetenschap en rationalisme onttoverde moderne wereld nam het
fascisme vaak de vorm aan van een nieuwe, seculiere religie. Het voorzag
daarmee in bepaalde irrationele en spirituele behoeften die leefden bij
miljoenen van zijn volgelingen. Aan Mussolini en Hitler werden
bovenmenselijke eigenschappen toegeschreven.

"Na de mislukte aanslag op Hitler in juli 1944 rapporteerde de
Sicherheitsdienst dat veel Duitsers het feit dat Hitler gespaard was
gebleven, beschouwden als teken van de Voorzienigheid en als aanwijzing
dat de oorlog nog altijd gewonnen kon worden. Zeer veel burgers, zo
stelde de Sicherheitsdienst, hadden 'mystieke en religieuze associaties
met de persoon van de Führer'. Je kunt het wezen van het fascisme niet
begrijpen zonder oog te hebben voor de idealistische en religieuze kant
ervan."

Het fascisme is dikwijls een weinig systematische hutspot aan ideeën en
opvattingen. Hoe lastig is het om fascisme te analyseren als ideologie?

"Het op rationele wijze denkbeelden en opvattingen analyseren die ons
tegenwoordig vaak als uiterst irrationeel voorkomen is niet altijd een
gemakkelijke taak. Hierbij moet trouwens ook erkend worden dat fascisten
zelf ook hebben bijgedragen aan het misverstand dat zij er nauwelijks
denkbeelden op nahielden. Vanuit hun vitalistische en activistische
levenshouding stelden zij 'de daad' - het handelen - altijd boven de
theorie. Door te stellen dat het fascisme geen canon van denkers had,
kan gemakkelijk een verkeerde indruk worden gewekt dat het fascisme leed
aan ideeënarmoede.

"Het fascisme putte echter rijkelijk uit het gedachtegoed van
vooraanstaande denkers als bijvoorbeeld de filosoof Nietzsche, de Franse
massapsycholoog Gustave Le Bon en de rassenideoloog Houston Stewart
Chamberlain en voegden elementen daaruit samen tot een nieuwe ideologie."

Nog even over Baudet. Sommigen suggereren geen aandacht meer aan hem te
besteden. Wat vindt u?

"Negeren en doodzwijgen is volgens mij absoluut geen optie. Hiermee
helpen we onbedoeld mee aan het normaliseren van de radicale opvattingen
van Forum. Ik zou willen pleiten voor een offensieve benadering waarbij
de confrontatie wordt aangegaan en de ware aard van Forum wordt
ontmaskerd. Bestuurders, volksvertegenwoordigers, journalisten,
wetenschappers en anderen moeten zich nadrukkelijk uitspreken tegen de
radicale denkbeelden die door Forum worden uitgedragen en erop wijzen
wat deze opvattingen in de praktijk gebracht, zouden betekenen. Een
volksopstand en tribunalen voor mensen die van landverraad of massamoord
op hun eigen bevolking worden beschuldigd. Waar komt dat op neer?"

U maakt zich onomwonden zorgen. Wat is uw missie?

"Ik geloof in de beginselen van de democratische rechtsstaat en
constateer dat deze stelselmatig worden ondermijnd door Forum. Hier ben
ik bezorgd en verontwaardigd over. Als historicus die zich bezighoudt
met de bestudering van het fascisme kan ik wijzen op bepaalde
overeenkomsten met bewegingen uit de vorige eeuw die anderen minder snel
zouden opvallen. Dat beschouw ik inderdaad als een taak van mij."

Robin te Slaa, Fascisme, oorspong en ideologie, Boom; 352 blz; € 29,90

Wie is de auteur?

Robin te Slaa (1969) is historicus en publicist. Hij doet al jarenlang
onderzoek naar het fascisme en de aantrekkingskracht die daarvan
uitging. Samen met mede-historicus Edwin Klijn werkt hij aan een
trilogie over de geschiedenis van de NSB. Het tweede deel verscheen
vorig jaar. Te Slaa schreef hiernaast verschillende andere boeken en
publiceert regelmatig artikelen. Als zelfstandig onderzoeker voerde hij
onder meer opdrachten voor het Niod Instituut voor Oorlogs-, Holocaust-
en Genocidestudies uit.
-------------- next part --------------
An HTML attachment was scrubbed...
URL: <http://www.tuxtown.net/pipermail/d66/attachments/20221011/7d17dec8/attachment-0001.html>