<html>
<head>
<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=UTF-8">
</head>
<body text="#000000" bgcolor="#f9f9fa">
trouw 11/10<br>
<h1 class="title largetitle capitalizefirstletter">'Forum vertoont
inmiddels een paar kenmerken van fascisme'</h1>
<h1 class="subtitle">Democratie interview</h1>
<div id="landscapeSlides" class="slides-container landscape">
<div class="slides-progressbar" style="visibility: visible;"><span
class="slides-progressbar-elm slides-progressbar-elm-0"
style="background: rgb(170, 170, 170) none repeat scroll 0%
0%;"></span><span class="slides-progressbar-spacer"></span><span
class="slides-progressbar-elm slides-progressbar-elm-1"
style="background-color: rgb(20, 64, 132);"></span></div>
</div>
<div class="content content-blurb">Er zijn essentiële verschillen
tussen het historische fascisme en het rechts-populisme van nu,
zegt historicus Robin te Slaa. Maar er duiken ook parallellen op.</div>
<div class="byline">
<div>GERRIT-JAN KLEINJAN</div>
</div>
<div class="content">
<div id="portraitSlides" class="slides-container portrait">
<div class="slides-progressbar" style="visibility: visible;"><span
class="slides-progressbar-elm slides-progressbar-elm-0"
style="background: rgb(20, 64, 132) none repeat scroll 0%
0%;"></span><span class="slides-progressbar-spacer"></span><span
class="slides-progressbar-elm slides-progressbar-elm-1"
style="background-color: rgb(170, 170, 170);"></span></div>
</div>
<div class="content-body">
<p class="drop-cap">Wereldwijd is het een trend: de opmars van
autoritair rechts op het politieke toneel. De meest recente
overwinning behaalde het rechtse front onlangs in Italië. Daar
won politica Giorgia Meloni met een partij die wortelt in het
fascisme van Mussolini glorieus de verkiezingen. Ook elders
rommelt het. Denk aan premier Victor Orbán die in Hongarije de
rechtsstaat sloopt, Donald Trump die zijn schaduw blijft
werpen over de Amerikaanse politiek en in Nederland Forum voor
Democratie dat hier pleit voor 'tribunalen'. En dit is nog
maar een beperkte selectie. Het zijn, kortom, niet meteen
hoopvolle tijden voor degenen die de democratische rechtsstaat
een warm hart toedragen.<br>
<br>
Wie in het Nederlandse taalgebied iets wil weten over het
fascisme in heden en verleden, komt vroeg of laat uit bij de
historicus Robin te Slaa. Hij geldt als kenner van de
geschiedenis van het rechts-extremisme in Nederland en
daarbuiten.</p>
<div class="h3">De parallellen met het verleden dringen zich op.
Zien we een terugkeer van het fascisme uit de jaren twintig en
dertig?</div>
<p>"Je ziet vaak dat het huidige rechts-populisme wordt
vergeleken met het historische fascisme zoals dat zijn stempel
heeft gedrukt op de vorige eeuw. Daarbij wordt vooral gewezen
op zaken als het agressieve nationalisme, xenofobie, kritiek
op de parlementaire democratie. Mijn standpunt is dat het
maken van vergelijkingen nuttig en verhelderend kan zijn.
Voorwaarde daarbij is wel dat niet alleen bepaalde in het oog
springende overeenkomsten, maar ook essentiële verschillen in
acht worden genomen. Helaas gebeurt dat bij het maken van de
vergelijking tussen rechts-populisme en fascisme vaak niet.
Daarmee worden verscheidene fundamentele kenmerken van beide
stroming miskend."</p>
<div class="h3">Wat is volgens u zo'n belangrijk verschil?</div>
<p><u>"Rechts-populisten streven niet naar de verwezenlijking
van fascistische idealen als het scheppen van een nieuwe
mens en beschaving, een klassenoverstijgende en
collectivistische samenleving en een derde weg tussen
kapitalisme en socialisme. Zelfs bij populistische leiders
met een onmiskenbaar autoritair karakter, zoals Bolsonaro,
Orbán en Trump, zijn zulke utopische visioenen van het
fascisme nagenoeg afwezig."</u></p>
<div class="h3"><u>Nog een verschil: de meeste rechts-populisten
verwerpen vaak niet het beginsel van democratie, zoals
fascisten doen. Ze willen juist méér democratie.</u></div>
<p>"Inderdaad, vrijwel alle huidige rechts-populisten gaan er,
anders dan fascisten, niet van uit dat de massa politiek
handelingsonbekwaam is en zich laat leiden door irrationele
driften. De meesten van hen willen om principiële redenen de
invloed van het 'zuivere' volk op het openbaar bestuur zo veel
mogelijk vergroten om daarmee de macht van 'de corrupte elite'
te breken. Zij pleiten om deze reden voor de invoering van
meer directere vormen van democratie, zoals bindende referenda
en volksraadplegingen."</p>
<div class="h3">Suggereert dit dat rechts-populisme relatief
ongevaarlijk is?</div>
<p><u>"Absoluut niet! Het rechts-populisme vormt op dit moment
zelfs een veel groter gevaar dan het fascisme, </u>waarvan
de aantrekkingskracht nog altijd zeer beperkt is door de
herinnering aan alle misdaden die zijn begaan in zijn naam.
Het voorbeeld van Meloni toont dit duidelijk aan. Ik geloof
niet dat zij zo'n verkiezingsoverwinning had behaald als zij
geen afstand had genomen van Mussolini.<br>
<br>
"In het algemeen kun je zeggen dat rechts-populisten met hun
retoriek en optreden, zowel in de oppositie als aan de macht,
de democratische rechtsstaat, de pluriforme samenleving en de
vrije pers ondermijnen. Zij keren zich niet alleen tegen
gehate 'elite', maar willen ook dat 'de algemene wil' van de
dominante etnische bevolkingsgroep prevaleert boven de rechten
van minderheden."<br>
<br>
Te Slaa beschrijft samen met historicus Edwin Klijn momenteel
de opkomst en ondergang van de NSB. De eerste twee delen
daarvan zijn al verschenen en werden lovend besproken.<br>
<br>
Vanaf deze week ligt zijn nieuwste boek in de winkels.
Fascisme, oorsprong en ideologie luidt de titel. Het is een
grondige herziening van een eerdere studie die Te Slaa over
dit onderwerp schreef. Zo voegde hij speciaal voor deze nieuwe
uitgave een hoofdstuk over Thierry Baudet en zijn partij Forum
voor Democratie toe. 'Homeopathisch verdund fascisme?' staat
er als vraag boven.<br>
<br>
Te Slaa laat er geen misverstand over bestaan: "Baudet en
Forum voor Democratie vertonen inmiddels verschillende
kenmerken van het fascisme. Al is dat door de dikwijls
gecamoufleerde vorm ervan via zogeheten dogwhistles of
verhullend taalgebruik lang niet voor iedereen altijd
duidelijk. Dan gaat het over 'homeopathische verdunning' en
'globalisten'. Daardoor is het niet voor iedereen even
makkelijk te herkennen."</p>
<div class="h3">U bent niet de enige die stelt dat Baudet en
zijn partij een gevaar zijn voor de democratische rechtsorde.
Maar wat maakt het denken van hem specifiek fascistisch?</div>
<p>"Denk aan een biologisch gefundeerd racisme dat uitgaat van
de superioriteit van het Arische ras, het waanbeeld dat er een
Joods complot bestaat om de wereld te overheersen, het idee
dat het eigen volk en de westerse wereld in een existentiële
crisis verkeert, het streven naar een nationale wedergeboorte,
bij Baudet aangeduid als renaissance, die door een
wilskrachtige voorhoede in gang moet worden gezet. Zelfs het
idee dat er van geweld een regeneratieve kracht uit kan gaan
tref je inmiddels aan bij Baudet en Forum voor Democratie.<br>
<br>
"De kopstukken van Forum voor Democratie wakkeren doelbewust
de maatschappelijke polarisatie aan. Evenals de vijandigheid
tegenover de parlementaire democratie, de rechtsstaat, de
pluriforme samenleving, de wetenschap en de vrije pers. Zij
doen dit op structurele wijze door het verspreiden van
desinformatie, complottheorieën en fascistische, racistische
en antisemitische denkbeelden."</p>
<div class="h3">Waartoe kan dit alles leiden?</div>
<p>"Met hun uitspraken over tribunalen, landverraad en zelfs
massamoord op de eigen bevolking en een geoorloofde opstand
tegen het 'door en door verrotte, corrupte systeem', maken zij
intimidatie en geweld tegen tegenstanders moreel aanvaardbaar
voor een deel van hun aanhangers. Het gevaar gaat veel verder
dan onlineterreur en geweld bij demonstraties of
protestacties.<br>
<br>
"Een door de omvolkingspropaganda van Forum geïnspireerde lone
wolf als Breivik of Tarrant is een reëel scenario waarmee
rekening dient te worden gehouden.<br>
<br>
"Het gevaar beperkt zich echter niet alleen daartoe. Vorig
jaar rapporteerde de AIVD dat veel rechts-extremisten
verwachten dat binnen vijf tot tien jaar een gewelddadige
strijd zal losbarsten in Nederland. De ontketende rassenoorlog
moet de mogelijkheid scheppen voor het stichten van een
zogeheten fascistische, witte etno-staat.<br>
<br>
"Het is niet onaannemelijk dat FvD verder radicaliseert en de
grenzen tussen deze partij en haar extreemrechtse Umwelt de
komende jaren nog meer zullen vervagen. Het is dan de vraag in
hoeverre een partij die nu een volksopstand tegen de
democratische overheid propageert zich straks werkelijk
afzijdig kan houden zonder bij een deel van zijn aanhang zijn
geloofwaardigheid te verliezen."</p>
<div class="h3">U ziet parallellen met het verleden. Wat is de
kern van het fascisme zoals dat in het interbellum vorm kreeg?</div>
<p>"De mythe van nationale wedergeboorte staat centraal in het
fascisme en komt bijvoorbeeld in uiteenlopende bewoordingen in
Mein Kampf talloze keren voor. Hetzelfde is het geval in het
hoofdwerk van nazi-ideoloog Alfred Rosenberg, maar ook in de
propaganda en publicaties van de NSB en andere fascistische
bewegingen.<br>
<br>
"Fascisten waren ervan overtuigd dat door deze wedergeboorte
een geïdealiseerd, glorieus verleden en een nog grootsere
toekomst zouden samensmelten in een nieuw fascistisch
tijdperk. De messianistische verwachting dat er met de
fascistische revolutie een nieuwe tijd zou aanbreken was een
geloofsartikel voor fascisten. In Italië stelde Mussolini's
regime een nieuwe jaartelling in en de nazi's spraken van hun
duizendjarig rijk. In ons land kondigde de NSB voortdurend de
komst van 'de nieuwe tijd' aan."</p>
<div class="h3">In het verleden werden fascisten vaak weggezet
als nihilisten. Maakt die idealistische bevlogenheid deze
ideologie niet des te gevaarlijker?</div>
<p>"Zeker. Veel gevaarlijker zelfs! Er ging van de idealen van
het fascisme een ongelooflijke mobiliserende en fatale
aantrekkingskracht uit. Miljoenen mensen geloofden in de
vorige eeuw heilig in de doelstellingen van het fascisme. Het
fascisme bood zijn enthousiaste aanhangers idealen om voor te
leven, te sterven en te doden. Talrijke fascisten toonden zich
bereid tot het brengen van grote persoonlijke offers, maar ook
tot begaan van gruwelijke misdaden om hun idealen te
verwezenlijken."</p>
<div class="h3">U en andere historici zien zelfs overeenkomsten
met religie.</div>
<p>"In de door wetenschap en rationalisme onttoverde moderne
wereld nam het fascisme vaak de vorm aan van een nieuwe,
seculiere religie. Het voorzag daarmee in bepaalde irrationele
en spirituele behoeften die leefden bij miljoenen van zijn
volgelingen. Aan Mussolini en Hitler werden bovenmenselijke
eigenschappen toegeschreven.<br>
<br>
"Na de mislukte aanslag op Hitler in juli 1944 rapporteerde de
Sicherheitsdienst dat veel Duitsers het feit dat Hitler
gespaard was gebleven, beschouwden als teken van de
Voorzienigheid en als aanwijzing dat de oorlog nog altijd
gewonnen kon worden. Zeer veel burgers, zo stelde de
Sicherheitsdienst, hadden 'mystieke en religieuze associaties
met de persoon van de Führer'. Je kunt het wezen van het
fascisme niet begrijpen zonder oog te hebben voor de
idealistische en religieuze kant ervan."</p>
<div class="h3">Het fascisme is dikwijls een weinig
systematische hutspot aan ideeën en opvattingen. Hoe lastig is
het om fascisme te analyseren als ideologie?</div>
<p>"Het op rationele wijze denkbeelden en opvattingen analyseren
die ons tegenwoordig vaak als uiterst irrationeel voorkomen is
niet altijd een gemakkelijke taak. Hierbij moet trouwens ook
erkend worden dat fascisten zelf ook hebben bijgedragen aan
het misverstand dat zij er nauwelijks denkbeelden op
nahielden. Vanuit hun vitalistische en activistische
levenshouding stelden zij 'de daad' - het handelen - altijd
boven de theorie. Door te stellen dat het fascisme geen canon
van denkers had, kan gemakkelijk een verkeerde indruk worden
gewekt dat het fascisme leed aan ideeënarmoede.<br>
<br>
"Het fascisme putte echter rijkelijk uit het gedachtegoed van
vooraanstaande denkers als bijvoorbeeld de filosoof Nietzsche,
de Franse massapsycholoog Gustave Le Bon en de rassenideoloog
Houston Stewart Chamberlain en voegden elementen daaruit samen
tot een nieuwe ideologie."</p>
<div class="h3">Nog even over Baudet. Sommigen suggereren geen
aandacht meer aan hem te besteden. Wat vindt u?</div>
<p>"Negeren en doodzwijgen is volgens mij absoluut geen optie.
Hiermee helpen we onbedoeld mee aan het normaliseren van de
radicale opvattingen van Forum. Ik zou willen pleiten voor een
offensieve benadering waarbij de confrontatie wordt aangegaan
en de ware aard van Forum wordt ontmaskerd. Bestuurders,
volksvertegenwoordigers, journalisten, wetenschappers en
anderen moeten zich nadrukkelijk uitspreken tegen de radicale
denkbeelden die door Forum worden uitgedragen en erop wijzen
wat deze opvattingen in de praktijk gebracht, zouden
betekenen. Een volksopstand en tribunalen voor mensen die van
landverraad of massamoord op hun eigen bevolking worden
beschuldigd. Waar komt dat op neer?"</p>
<div class="h3">U maakt zich onomwonden zorgen. Wat is uw
missie?</div>
<p>"Ik geloof in de beginselen van de democratische rechtsstaat
en constateer dat deze stelselmatig worden ondermijnd door
Forum. Hier ben ik bezorgd en verontwaardigd over. Als
historicus die zich bezighoudt met de bestudering van het
fascisme kan ik wijzen op bepaalde overeenkomsten met
bewegingen uit de vorige eeuw die anderen minder snel zouden
opvallen. Dat beschouw ik inderdaad als een taak van mij."<br>
<br>
Robin te Slaa, Fascisme, oorspong en ideologie, Boom; 352 blz;
€ 29,90<br>
<br>
Wie is de auteur?<br>
<br>
Robin te Slaa (1969) is historicus en publicist. Hij doet al
jarenlang onderzoek naar het fascisme en de aantrekkingskracht
die daarvan uitging. Samen met mede-historicus Edwin Klijn
werkt hij aan een trilogie over de geschiedenis van de NSB.
Het tweede deel verscheen vorig jaar. Te Slaa schreef
hiernaast verschillende andere boeken en publiceert regelmatig
artikelen. Als zelfstandig onderzoeker voerde hij onder meer
opdrachten voor het Niod Instituut voor Oorlogs-, Holocaust-
en Genocidestudies uit.</p>
</div>
</div>
</body>
</html>