[D66] Ukrainecrisis: Waarom het conflict in Oekraine tot veel verwarring tussen burgers en politici leidt

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Vrij Nederland
Datum:  5 maart 2022
Auteur: Dieuwertje Kuijpers
URL:    https://www.vn.nl/conflict-oekraine-verwarring/
Ref:    Waarom maken progressieven de verkeerde keuzes, lopen zelfs
         achter neo-nazi's aan,
         
https://www.ewmagazine.nl/opinie/opinie/2022/03/links-reageert-nog-infantieler-op-oorlog-dan-rechts-20-jaar-geleden-873381/


Waarom het conflict in Oekraine tot veel verwarring tussen burgers
en politici leidt
------------------------------------------------------------------

Zodra er wapengekletter klinkt, komen binnen de internationale 
gemeenschap verschillende veiligheidsinstituties in het vizier die 
allemaal een eigen rol hebben. Hoe de rolverdeling ligt, is voor 
buitenstaanders moeilijk te doorgronden. En wat politiek wenselijk is, 
komt niet altijd overeen met wat operationeel of strategisch effectief 
is.

'U doet dit al een hele tijd,' snauwt de geirriteerde woordvoerder van 
het Witte Huis op 3 februari in reactie op vragen van de Amerikaanse 
journalist Matt Lee. Die wil namelijk weten of de Russen daadwerkelijk 
'false flag-operaties' hebben uitgevoerd aan de grens van Oekraine en 
wil graag de onderliggende rapporten zien. 'Ik doe dit inderdaad al een 
hele tijd, en ik herinner mij heel veel dingen zoals de zogenaamde 
massavernietigingswapens in Irak,' riposteert Lee.

We zijn inmiddels een Russische invasie verder, en hebben zelfs een 
Russische dreiging met het inzetten van nucleaire 
massavernietigingswapens (aan het bestaan waarvan niemand twijfelt) 
meegemaakt. Hoewel de Amerikaanse inlichtingendiensten deze invasie 
achteraf gezien accuraat voorspelden - vanaf eind vorig jaar begonnen ze 
met het waarschuwen van zowel Oekraine als Europese landen voor de 
Russische troepenbewegingen - hangt de erfenis van de Amerikaanse 
invasie in Irak in 2003 als een dikke mist boven Europa.

Hoe is het mogelijk dat Condoleezza Rice - destijds 
medeverantwoordelijke in de regering Bush - eerder deze week op Fox News 
instemmend knikte toen de presentator concludeerde dat 'het binnenvallen 
van een soevereine staat een oorlogsmisdaad is'? Ook de stevige kritiek 
van de Turkse president Erdogan - zelf niet vies van het schenden van de 
soevereiniteit van Irak en Syrie als het gaat om de 'Koerdische kwestie' 
- werd gezien als het zoveelste bewijs van internationale hypocrisie.

De verontwaardiging is begrijpelijk, maar laat tegelijkertijd zien dat 
internationale politiek ten onrechte wordt beschouwd als iets dat 
consequent, rechtvaardig en eerlijk zou moeten zijn. Niets is minder 
waar: internationale politiek is wat nationale staten er onderling van 
maken. Dat is (groten)deels onderhevig aan nationaal politiek belang en 
als de situatie het toelaat: opportunisme. Er bestaat immers geen 
onafhankelijke wereld-Officier van Justitie die volgens een 
Internationaal Wetboek schendende staten opspoort en voor de 
wereldrechter daagt om vervolgens in de wereldgevangenis te stoppen. Als 
dat het geval zou zijn, was de Kim-dynastie in Noord-Korea immers al 
enige tijd 'out of business'.

Deze afwezigheid van een toezichthouder of arbiter wordt in de 
wetenschap aangeduid als 'anarchie', al betekent dat niet dat het in de 
internationale politiek een ongeorganiseerd zooitje is.

Er zijn internationale regels, maar staten moeten er zelf mee instemmen 
dat ze volgens die regels zullen werken. Precies dat is ook de reden 
waarom het gebruik van clustermunitie door Nederland veel grotere 
problemen oplevert dan wanneer Rusland of de Verenigde Staten het 
gebruiken. Nederland (die de munitie in 1999 nog inzette in Joegoslavie) 
heeft het verdrag ondertekend waarin staat dat het 'onder geen enkele 
omstandigheid' gebruik zal maken van clustermunitie, en valt met deze 
handtekening onder dat 'regime'.

Rusland zal niet direct verschijnen voor het Internationaal Strafhof 
(want dat erkennen ze niet), maar wel voor het Europees hof van de 
Rechten van de Mens (verdrag ondertekend en derhalve erkend sinds 1998). 
Tegelijkertijd is de inval in Oekraine volgens het internationaal recht 
wel degelijk illegaal: Rusland heeft immers Oekraine in 1994 zelf erkend 
als soevereine staat, en voor de inval geen toestemming gevraagd aan de 
Verenigde Naties. Het land speelt dus niet volgens de regels waar het 
nota bene zelf voor heeft getekend, en heeft tegelijkertijd de 
inschatting gemaakt hier als grootmacht mee weg te komen (zoals de 
Amerikanen dat deden met de inval in Irak in 2003).

'Welke morele kwesties er ook spelen, er is altijd de kwestie van 
machtspolitiek en die kan niet worden uitgedrukt in termen van 
moraliteit', constateerde politiek theoreticus John Maersheimer in The 
Tragedy of Great Power Politics. De enige reden dat de Amerikanen 
ingrepen in de Balkan van de jaren negentig was omdat het Servische 
regime zwak was en geen nucleaire wapens had. Aan het Russische regime 
(nucleaire wapens: check) dat op hetzelfde moment grove 
mensenrechtenschendingen pleegde in Tsjetsjenie, werd niets gedaan. 
Mearsheimer: 'Staten zien mensenrechten alleen als een kwestie als dat 
niet in de weg staat van hun machtsstreven.'


GEBAAT BIJ STABILITEIT

Waarom zouden grote landen met nucleaire wapens - zoals de Verenigde 
Staten, Rusland en Frankrijk - zichzelf dan uberhaupt onderwerpen aan 
het juk van zelf opgelegde internationale regels? Omdat internationale 
samenwerking voordelen heeft voor zowel grote als kleinere landen.

Grote landen zijn gebaat bij stabiliteit, voorspelbaarheid en dus 
gedeelde regels waar ook machtsconcurrenten zich aan hebben te houden. 
Zonder deze regels is het immers altijd maar gissen naar wat de 
intenties van andere landen zijn. Je moet je misschien onderwerpen aan 
spelregels, maar je concurrent moet dat ook.

Voor kleinere landen zijn internationale verdragen een manier om grotere 
machten in toom te houden, want ook hier geldt: de spelregels gelden 
voor iedereen, groot en klein. Als iedereen weet waar hij aan toe is, is 
er een kleinere kans op conflict.

Deze spelregels zijn - gek genoeg - nooit zo belangrijk als tijdens een 
conflict.

Onzekerheden over iemands intenties (zoals de bereidheid op de rode knop 
te drukken) of militaire middelen (een rode knop met nucleaire raketten 
eronder) worden in de literatuur steevast aangewezen als hoofdschuldigen 
van oorlog. 'Oorlog ontstaat alleen als de spelers ervan overtuigd zijn 
dat hiermee meer te winnen valt dan met vrede,' vatte politicoloog 
Geoffrey Blainey het in zijn boek Causes of War (1973) samen.

De verwachting dat er te winnen valt, is altijd omgeven door 
onzekerheden en ruis. Zo kunnen de raketlanceringen op de 
Noord-Koreaanse staatstelevisie een afschrikwekkende werking hebben, 
maar als ze gebaseerd zijn op pure blufpoker, werkt de afschrikking 
totdat de eerste militair met zijn vinger door de kartonnen parade-tanks 
heen prikt.

Dit soort ruis is een inherent onderdeel van internationale politiek, 
maar kun je als bondgenoten onderling tijdens een crisis - zoals een 
dreigende nucleaire tsaar aan de oostgrens - missen als kiespijn. Daarom 
weten Europese landen feilloos van elkaar tot welke 'club' ze behoren: 
we weten in tijden van crisis langs welke lijnen andere landen werken. 
Nederland is lid van zowel de Europese Unie als de NAVO, maar er zijn 
ook Europese landen die wel lid zijn van de NAVO, maar niet van de 
Europese Unie (of andersom).

Sommige Europese landen hebben op het gebied van veiligheid zelfs nog 
meer in de melk te brokkelen, omdat ze naast 'gewoon' lid van de 
Verenigde Naties (VN) ook nog eens permanent lid zijn in de VN 
Veiligheidsraad en hier een veto kunnen uitbrengen (zoals Frankrijk en 
Groot-Brittannie). Om het allemaal nog wat ingewikkelder te maken, staat 
het landen ook vrij om buiten de NAVO, de EU en de VN om met elkaar 
samen te werken op het gebied van crisisbeheersing en militaire missies.

De internationale politieke realiteit hangt dus aan elkaar van 
instituties, met ieder zijn eigen protocolletjes, regels en 
blauwdrukken. Het zorgt er misschien wel voor dat politici weten hoe ver 
ze kunnen gaan, maar is voor een buitenstaander heel lastig te 
doorgronden. Dat levert een onnodige Babylonische 
strategie-spraakverwarring op tussen burgers en politiek.

In de berichtgeving over het conflict in Oekraine botst de 
institutionele wereld daarom steevast met legitieme zorgen van burgers, 
zoals in een uitzending van Op1 verwoord door presentatrice Fidan Ekiz, 
die vicepremier Sigrid Kaag (D66), belichaming van de institutionele 
wereld, vroeg: 'Worden we niet een oorlog ingezogen?'

Het ministerie van Defensie liet namelijk direct na de inval weten 'twee 
F35's te sturen naar Oost-Europa', en twittert al weken foto's van 
volgeladen vliegtuigen, vertrekkende militairen van de Luchtmobiele 
Brigade, filmpjes van piloten in gevechtsvliegtuigen tot 
spierbal-emoji's aan toe. Leg deze aankondigingen naast die van Poetin, 
die duidelijk liet weten de nucleaire optie niet te schuwen, en het is 
niet vreemd dat mensen de neiging krijgen om al Doe Maar-neuriend 
blikken bruine bonen in te slaan bij de lokale supermarkt. Hoewel het 
antwoord van vicepremier Kaag in diplomatieke oren volstrekt helder 
klinkt, is 'voldoen aan bondgenootschappelijke verplichtingen' niet voor 
iedereen een begrijpelijk antwoord op de vraag of we 'een oorlog worden 
ingezogen'.

Zo is het van belang om te weten dat de Nederlandse F35's die boven 
Oost-Europa vliegen, de vergroting van de troepenmacht in Litouwen en de 
Luchtmobiele Brigade die is vertrokken voor een training allemaal in 
lijn liggen van de Russische verwachting. De NAVO is immers opgericht 
als militaire collectieve verzekering tegen Russische nucleaire 
agressie, zoals vastgelegd in de afspraak dat 'een aanval tegen een een 
aanval tegen allen' is (artikel 5). Nederland heeft dit zelfs opgenomen 
in de Grondwet: de krijgsmacht is er voor het verdedigen van het 
Koninkrijk, en het grondgebied van bondgenoten. Dat betekent dat 'ons' 
grondgebied in principe niet ophoudt bij Baarle of Vaals, maar bij 
Uśmierz (Polen) en El Paso (Verenigde Staten). Dus als Rusland een land 
grenzend aan NAVO-grondgebied (Oekraine) binnenvalt, dan is de 
gemeenschappelijke reactie om Rusland te laten zien dat ze in de buurt 
zitten van een NAVO-grens een logische. Feitelijk wordt met de 
oefeningen en de vliegbewegingen in Oost-Europa het signaal afgegeven 
dat artikel 5 geen papieren tijger is, maar een intentie die ook 
Nederland bereid is uit te voeren.

Dat is ook precies de reden waarom er in Brussel opgelucht adem werd 
gehaald toen NAVO-enfant terrible Turkije - niet vies van het kopen van 
Russische wapensystemen en warme banden onderhoudt met Moskou - de 
invasie in Oekraine 'onacceptabel' noemde. Een voor allen, allen voor 
een betekent dat niemand van de dertig musketiers op het moment supreme 
de snor kan drukken.


CONFLICTVERMIJDEND

Tegelijkertijd neemt dit niet weg dat Europese lidstaten van de NAVO, of 
NAVO-leden in het algemeen - onderling van mening kunnen verschillen 
over de verdere aanpak. Zo sturen van de dertig lidstaten twaalf landen 
(waaronder Nederland) militaire middelen naar Oekraine ter 
ondersteuning. De NAVO zal als organisatie geen wapens sturen, want dat 
zou een escalatie betekenen: een bondgenootschap dat gericht is op 
zelfverdediging moet zich niet vervolgens zelf over de eigen grenzen 
heen gaan bemoeien met een conflict, want zal hiermee (met alle dertig 
leden) ook onderdeel worden van dat conflict.

Opvallend was dan ook de ronkende boodschap van de voorzitter van de 
Europese Commissie Ursula von der Leyen die aankondigde dat de Europese 
Unie militaire middelen naar Oekraine zou sturen. Hoewel met name de 
EU-adepten hier blij mee waren, is het de vraag wat de implicaties zijn 
van een Europese Unie die hiermee een derde partij wordt in een 
conflict. Het is een tactische ingreep (wapens sturen), maar de 
achterliggende strategie is niet duidelijk. Die strategie is bij de NAVO 
wel heel strikt, duidelijk en voorspelbaar (en daarmee vanuit het 
oogpunt van internationale theorie zelfs conflict vermijdend te noemen), 
namelijk: gemeenschappelijke afschrikking.

Het tonen van gemeenschappelijk Europees optreden door vanuit de EU 
wapens te leveren, kan worden gezien als de next best thing: militaire 
eenheid tonen vanuit Europa, zonder NAVO-escalatie. Maar het geeft ook 
strategische ruis.

Zo waarschuwde hoogleraar internationale politiek Tom Sauer in Bureau 
Buitenland voor 'havikengedrag': 'Vanuit de EU is dat opmerkelijk. 
Ursula von der Leyen heeft vanaf het begin van haar ambtstermijn de EU 
op de kaart willen zetten en gebruikt dit conflict om haar agenda door 
te duwen. Het is niet zuiver alleen Oekraine, er zijn ook andere 
agenda's die spelen'.

Hij vraagt zich af of de EU wel beseft welk signaal ze hiermee afgeven 
en niet de 'belangen, emoties en historische trauma's van Rusland 
chronisch onderschatten'. Het zorgt in ieder geval ook voor gesteggel 
binnen de Europese Unie. Niet geheel toevallig riepen de acht Europese 
lidstaten aan de oostgrens (die - gelet op hun geografische positie - de 
Russische dreiging sterker voelen en hier al jaren voor waarschuwen) aan 
de Europese Commissie ook vooral haast te maken.

Het doet denken aan het gemor onder de Oost-Europese NAVO-lidstaten toen 
de NAVO -  zeker na 9/11 - ineens drukker was met anti-terreurmissies in 
Afghanistan, dan met de Russische dreiging. 'De oude NAVO-lidstaten zijn 
op zoek naar een nieuw soort NAVO, de nieuwe NAVO-lidstaten willen juist 
graag de oude NAVO terug,' constateerde een Amerikaanse diplomaat 
destijds.

Eenzelfde situatie tekent zich af binnen de Europese Unie. Waar de 
Westelijke elites op zoek zijn naar een nieuw geopolitiek elan vanuit 
Brussel en zichzelf als grootmacht willen presenteren, zoeken de 
Oostelijke met name bescherming tegen die ene grootmacht in Moskou.

Nog meer ruis ontstond er toen Von der Leyen ook liet weten dat wat haar 
betreft Oekraine welkom is als nieuwe EU-lidstaat. Een opvallende 
uitspraak, aangezien de Europese Commissie moet toezien op het (meestal 
jarenlang slepende) toetredingsproces en hiermee als toezichthouder 
openlijk vooruitliep op een positieve uitkomst. De Europese Unie gaf er 
vooral het signaal mee af Oekraine tot Europa te rekenen - passend bij 
de geopolitieke aspiraties - maar het is de vraag of de soep in Brussel 
zo heet gegeten zal worden.

Zo publiceerde de Europese Rekenkamer in september jongstleden nog een 
kritisch rapport waarin het constateerde dat ondanks de Europese steun 
'oligarchen en belangen nog altijd de Oekraiense rechtsstaat en 
ontwikkeling ondermijnen'. De Rekenkamer adviseerde een 'efficiente 
strategie' om de invloed van oligarchen te verminderen.

In Den Haag haastte premier Mark Rutte zich in de Tweede Kamer te melden 
dat wat hem betreft 'de toetreding van Oekraine tot de EU niet aan de 
orde' is. Deze de-escalerende woorden dat het allemaal niet zo een vaart 
zal lopen, kwamen waarschijnlijk te laat: de aankondiging van mogelijk 
lidmaatschap is door Oekraine gretig opgepikt als pressiemiddel in het 
conflict. Zo tekende de Oekraiense president Zelensky na het klappen van 
de eerste vredesonderhandelingen met Rusland de aanmeldformulieren voor 
EU-toetreding. Een symbolische daad, maar daarmee niet minder van 
betekenis.


DE MACRON-SCHOLZ-TANDEM

Tot slot is het belangrijk te vermelden dat momenten van Europese 
eenheid in de geschiedenis van de Europese eenwording vaak een product 
waren van competitie op natiestaat-niveau. Het conflict in Oekraine 
markeert ook het einde van de vanzelfsprekendheid van een 'speciale 
relatie' tussen Washington en Londen. Daar waar Groot-Brittannie tijdens 
de oorlogen in Irak (2003) en Libie (2011) het centrum vormde van de 
Amerikaanse plannen, liggen de post-brexit zwaartepunten deze keer in 
Parijs en Berlijn. De Franse president Macron riep Moskou de afgelopen 
weken op tot de-escalatie, en herinnerde Poetin eraan dat ook Frankrijk 
een nucleaire macht is (volgens de nucleair wapenexpert van de VN Pavel 
Podvig een kwestie van 'nuclear dick swinging', oftewel: een onhandige 
escalatie).

De nieuwe bondskanselier van Duitsland, Olaf Scholz, liet weten het 
staande beleid van nooit wapens naar conflictgebieden sturen te herzien, 
maar ook 100 miljoen euro extra te investeren in de krijgsmacht. EU 
Observer sprak al van de 'Scholz-Macron Tandem', want 'Olaf Scholz trad 
met een korte maar standvastige speech op de voorgrond van Europese 
democratische leiders. Ervan uitgaande dat Emmanuel Macron zijn tweede 
termijn wint, zal de Macron-Scholz tandem de dominante lijn vormen in de 
Europese Unie'.

--------
(c) 2022 Vrij Nederland