[D66] VWS Ministerie betaalde bij coronadeals miljoenen geheime provisie (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #809)

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Volkskrant
Datum:  18 november 2021
Auteur: Frank Hendrickx en Tom Kreling
URL:    
https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/ministerie-betaalde-bij-coronadeals-miljoenen-aan-geheime-provisie~bf39b704/


Ministerie betaalde bij coronadeals miljoenen aan geheime provisie
------------------------------------------------------------------

Niet alleen Sywert van Lienden profiteerde van mondkapjesdeals met het 
ministerie van VWS, ook een grote commerciele partij boekte forse winst 
en bedong daarnaast heimelijk commissies. De inkooporganisatie van VWS 
kwam daar per toeval achter.

Bouw de brug terwijl je er overheen loopt. Het is de titel van het 
glanzende tijdschrift dat de overheid in oktober 2020 uitgeeft om het 
succes te vieren van het Landelijk Consortium Hulpmiddelen (LCH), de in 
allerijl opgezette inkooporganisatie die de schrijnende tekorten aan 
beschermingsmiddelen tegen corona heeft bestreden. Ziekenhuizen, 
commerciele bedrijven en het ministerie van VWS werkten zij aan zij om 
met overheidsgeld honderden miljoenen mondkapjes, handschoenen, schorten 
en brillen te kopen voor de zorg.

In oktober hangt het ministerie van VWS de vlag uit: de magazijnen 
puilen uit. Topambtenaar Mark Frequin prijst in de glossy de 'eendracht' 
en 'gedrevenheid' van alle betrokken partijen. 'Een unieke samenwerking 
van mensen uit het private en publieke deel van Nederland. Een 
samenwerking waarbij het niet ging om eigen, maar om gedeeld belang.'

Wat het tijdschrift niet vermeldt, is dat het prestigeproject van VWS 
dan al barsten vertoont. Bij twee deals van het LCH zijn de zorgen zo 
groot dat het forensisch bureau Grant Thornton wordt ingeschakeld om 
onderzoek te doen. De eerste kwestie draait om de dan bij het grote 
publiek nog onbekende deal met het bedrijf van Sywert van Lienden, de 
man die zei 'om niet' te werken, maar uiteindelijk miljoenen verdiende.

Bij het tweede dossier is het Britse beursgenoteerde bedrijf Bunzl 
betrokken, blijkt nu uit onderzoek van de Volkskrant. Het ministerie 
heeft de kwestie tot dusver nauwgezet uit het nieuws weten te houden. De 
Tweede Kamer krijgt alleen summier te horen dat er 'een 
onregelmatigheid' is geconstateerd door Grant Thornton.

Verwonderlijk is de geheimzinnigheid niet. Niet alleen blijkt dat er 
heimelijk commissies zijn bedongen bij leveranciers van de overheid, ook 
is er een miljoenenwinst geboekt door Bunzl, terwijl de belofte was om 
'zonder winstoogmerk' te werken. Dat het ministerie zich terughoudend 
opstelt, heeft ook een reden: de afspraken binnen het LCH zijn nooit 
goed vastgelegd. Juridisch gezien lijkt de overheid amper wapens in 
handen te hebben.


Mondmaskers uit Shanghai

Op papier is het een mooie deal die in de tweede week van mei 2020 op 
tafel ligt. Een in Shanghai gevestigd bedrijf kan 20 miljoen 
chirurgische mondmaskers leveren aan het Landelijk Consortium 
Hulpmiddelen. De kwaliteit oogt goed en de prijs valt binnen de marges 
die de inkooporganisatie van de overheid hanteert: 0,43 dollar per stuk. 
Totale prijs: 8,6 miljoen dollar (ruim 7,5 miljoen euro).

De deal wordt voorgedragen door een ervaren inkoper van Bunzl, een aan 
de beurs in Londen genoteerde groothandelaar in beschermingsmiddelen met 
vestigingen in dertig landen. Het LCH drijft op mensen zoals hij. 
VWS-topambtenaar Frequin mag dan samen met Rob van Kolk, een 
divisiedirecteur van ziekenhuis AMC, de leiding hebben over de 
organisatie, de echte kennis van de wereld van mondkapjes, schorten, 
spatbrillen en jassen zit bij de experts die door grote bedrijven als 
Bunzl, Mediq, Brocacef en OneMed zijn uitgeleend aan de overheid.

Het LCH keurt de aankoop van de 20 miljoen mondmaskers goed. Wat de door 
VWS gefinancierde inkooporganisatie alleen niet weet, is dat Bunzl ook 
een eigen schaduwdeal heeft met de Chinese leverancier. Van elk 
mondkapje dat de overheid koopt van de Chinezen, is 5 dollarcent bestemd 
voor het Britse bedrijf. Als vergoeding voor de bemiddeling. Dat lijkt 
weinig, maar op 20 miljoen stuk gaat het om een miljoen dollar 
commissie.

De constructie van de zogenoemde kickback zit eenvoudig in elkaar: het 
Chinese bedrijf ontvangt 8,6 miljoen dollar van het LCH en sluist 
daarvan een miljoen dollar door naar Bunzl.

Zo staan er meer deals in een intern document dat door de Volkskrant is 
ingezien. Het LCH koopt een miljoen jassen bij een ander Chinees bedrijf 
voor 2,35 dollar per stuk. Van dat bedrag is 15 cent bedoeld voor Bunzl 
- een commissie van in totaal 150 duizend dollar. Een deal voor een 
partij brillen voor 1,23 dollar per stuk? 3 cent vloeit terug naar 
Bunzl, goed voor een kickback van 30 duizend dollar.

In totaal sprokkelen de inkopers van Bunzl zo voor circa twee miljoen 
euro aan commissies bij elkaar, bevestigt het bedrijf zelf. In de wereld 
van handelaren is het bedingen van dit soort vergoedingen geen 
ongebruikelijke zaak, maar toch begint de directeur van Bunzl Nederland 
te steigeren als hij de deals begin juni onder ogen krijgt. Hij keurt de 
commissies af.

Waarom?


Zwijgen

Dit is de uitleg die Bunzl geeft als de Volkskrant navraag doet: 
'Aangezien bij LCH het uitgangspunt was dat wij onze hulp zonder 
winstoogmerk zouden verlenen, hebben wij die commissies teruggedraaid 
toen die afspraken bekend werden bij het landelijk management. Wij 
hebben dus geen enkele betaling van de leveranciers ontvangen.'

Toch is er iets merkwaardigs aan de hand: Bunzl blijft tegenover het LCH 
zwijgen over de kickback-constructies. In een reactie stelt de 
multinational dat de inkooporganisatie van de overheid niets hoefde te 
weten, omdat de commissies nu eenmaal niet zijn ontvangen.

Voor de overheid blijft de schade desondanks hetzelfde. VWS betaalt nog 
steeds twee miljoen euro extra voor de spullen. Alleen gaat de heimelijk 
bedongen commissie niet naar Bunzl, maar mogen de Chinese leveranciers 
het geld houden.

Waarom speelt Bunzl geen open kaart? Zeker is dat het bedrijf begin mei 
een nog veel groter ijzer in het vuur heeft bij het LCH. 
Dochteronderneming Majestic mag voor minstens 80 miljoen euro 
chirurgische mondmaskers leveren aan de overheid. En de potentiele winst 
van die deal is een veelvoud van de commissies die zijn bedongen bij de 
Chinese leveranciers. Het opbiechten van de kickbacks kan de goede 
relaties met het LCH op het spel zetten en daarmee de deal van Majestic.

Wat de overwegingen ook zijn bij Bunzl, de overheid blijft die zomer in 
het ongewisse over de commissies. De kans dat de zaak ooit aan het licht 
komt, is minimaal. Alleen de Britse groothandelaar en de Chinese 
leveranciers weten van de kickbacks. Niemand zal erover praten. Wat kan 
er mis gaan?


Scepsis

De oprichting van het Landelijk Consortium Hulpmiddelen midden in de 
eerste golf van de coronapandemie is een noodgreep. De markt is in 
februari 2020 op drift geraakt en schimmige tussenpersonen vragen 
woekerprijzen voor beschermingsmiddelen. Het ministerie van VWS en de 
ziekenhuizen blijken soms zonder het te weten tegen elkaar op te bieden 
om mondkapjes veilig te stellen.

De oplossing: er moet een centrale organisatie komen om de inkoop voor 
de gehele Nederlandse zorg te organiseren. Alles moet snel en al 
improviserend worden opgezet. De selectie van de commerciele partners 
gebeurt op opportunistische wijze. Het ministerie schuift Mediq naar 
voren, een groot Nederlands zorgbedrijf dat in handen is van een 
private-equityfonds. Vanuit de ziekenhuizen wordt OneMed voorgesteld. 
Dan volgen Brocacef en Bunzl - het laatste bedrijf meldt zich op eigen 
initiatief.

Concurrenten van die uitverkoren bedrijven tonen zich dan al sceptisch. 
Lang niet iedereen gelooft dat de ondernemingen louter altruistische 
redenen hebben om de helpende hand te bieden. Azen ze op grote orders 
van de overheid? Dat het ministerie van VWS bezweert dat iedereen 
'zonder winstoogmerk' meewerkt aan het Landelijk Consortium Hulpmiddelen 
en daarover afspraken op papier zijn gezet, verandert niets aan het 
wantrouwen.

Vertegenwoordigers van Mediq, OneMed, Brocacef en Bunzl hebben wel 
allemaal een convenant ondertekend met als kernafspraken: 'Alle 
deelnemende partijen werken mee zonder winstoogmerk met betrekking tot 
de huidige problematiek.' En: 'Alle deelnemende partijen maken geen 
misbruik van onzekerheden en schaarste in de huidige situatie.'

Het is de bedoeling dat de bedrijven met hun netwerk gaan helpen om 
goede leveranciers te zoeken voor de overheid. Dat ze zelf ook als 
leverancier gaan optreden, ligt niet voor de hand. 
Belangenverstrengeling ligt dan al snel op de loer. De gedetacheerde 
inkopers moeten bepalen wat redelijke prijzen zijn voor 
beschermingsmiddelen. Hoe objectief zijn ze nog als hun eigen bedrijven 
ook zelf belang hebben bij leveranties? Bovendien is er sprake van 
voorkennis: de inkopers weten precies wat de overheid bereid is te 
betalen.

Een bedrijf als Mediq zegt dan ook nooit zelf te hebben geleverd aan het 
LCH - 'op een uitzonderlijke levering van in totaal 35 duizend euro na'. 
De onderneming stelt bovendien dat ook andere commerciele partijen 
geacht werden niet zelf spullen te verkopen aan de overheid. 'Alle 
partijen die onder het convenant in het LCH samenwerkten werden geacht 
zonder winstoogmerk te werken. We hebben andere partijen erop 
aangesproken om ook niet als leverancier op te treden.'


Vreemde mail

Het probleem is volgens ingewijden dat de aansturing van het LCH 
rommelig verloopt en de regels onduidelijk blijven. Niet iedereen vindt 
het een probleem dat de commerciele partners zelf willen leveren. 'Het 
was oorlogstijd', aldus een direct betrokkenen. 'Als een bedrijf als 
Bunzl goede spullen kan leveren, waarom zouden we daar geen gebruik van 
maken?'

En dus krijgt Bunzl via dochteronderneming Majestic begin mei een paar 
grote orders voor in totaal minstens 80 miljoen euro. De Britse 
onderneming ziet er geen kwaad in. De overheid krijgt goede spullen voor 
een prijs die binnen de door het LCH gehanteerde marges blijft. Dat 
Bunzl 'om niet' kopers uitleent, betekent niet dat alle 'normale 
bedrijfsactiviteiten' stil komen te liggen, zo luidt het verweer. De 
multinational, die stelt dat de order 'op verzoek van het LCH' 
plaatsvond, levert tijdens de coronacrisis ook aan andere overheden.

De vraag is alleen of Bunzl echt een goede prijs in rekening brengt. 
Volgens een ingewijde die op de hoogte is van de prijsstelling, wordt er 
een flinke marge van zo'n 15 procent gerekend. Dat is minder dan 
gebruikelijk, maar de kosten zijn bij de levering aan het LCH ook lager 
dan normaal. De grootste kostenposten - transport en de distributie - 
neemt de overheid helemaal voor haar rekening.

Toch gaan Bunzl en het LCH rond de zomer op goede voet uit elkaar. Het 
bedrijf heeft zijn bijdrage geleverd door gratis drie inkopers te 
detacheren en daarnaast is er een mooie partij mondmaskers geleverd. 
Iedereen tevreden.

Dat verandert als het LCH daarna de administratie op orde probeert te 
brengen en er opeens een vreemde mail in de inbox opduikt. De mail is 
van een bedrijf uit de Chinese havenstad Ningbo dat na bemiddeling door 
Bunzl beschermingsjassen heeft geleverd aan het LCH. De Chinezen hebben 
een vraag die alle alarmbellen doet afgaan: Waar moet de commissie voor 
Bunzl naartoe?


Geheim rapport van Deloitte

Voor Bunzl is de ontdekking van de kickback-constructie even onverwacht 
als pijnlijk. Er zit voor de multinational weinig anders op dan met de 
billen bloot te gaan bij het LCH. Het bedrijf erkent dat er commissies 
zijn bedongen, maar houdt vol die nooit te hebben geind.

De groothandelaar neemt de vlucht naar voren en huurt Deloitte Forensic 
& Dispute Services in om onafhankelijk onderzoek te doen naar de 
transacties bij het LCH. Dat rapport blijft geheim, maar Bunzl zelf 
beweert dat Deloitte tot een duidelijke conclusie komt: de bedongen 
commissies zijn nooit ontvangen.

Het ministerie van VWS schakelt zelf Grant Thornton in. Dat 
onderzoeksbureau constateert dat er wel sprake is van 'een 
onregelmatigheid' in de zaak met Bunzl, maar de precieze inhoud van het 
rapport blijft geheim. Het ministerie beraadt zich nog op 
vervolgstappen.

Bunzl wijst in een reactie aan de Volkskrant naar andere commerciele 
partijen binnen het LCH. Die zouden ook commissies hebben bedongen en ze 
bovendien hebben geind. 'Uit het Grant Thornton rapport is ons gebleken 
dat andere deelnemende partijen wel hebben kunnen werken met 
commissies.' Welke partijen dat precies zijn, zegt Bunzl niet te weten. 
Het ministerie van VWS wil er niks over zeggen.

De vrees van de concurrenten die in maart 2020 door het LCH buiten de 
deur zijn gehouden, lijkt zo bewaarheid te worden. Blijkbaar hebben 
Bunzl en andere partners binnen het LCH toch kunnen profiteren van hun 
hulp aan de overheid in tijden van nood.

Voor mensen die het internationale jaarverslag van Bunzl over 2020 
lezen, komt dat niet als verrassing. Op pagina 40 wordt bij de deals in 
'continental Europe' stilgestaan bij de mooie meevaller die het bedrijf 
in Nederland heeft geboekt. 'We profiteerden van een substantiele order 
van mondmaskers van een overheidsorganisatie.'

Bunzl erkent dat de passage gaat over de levering aan het LCH, maar 
weigert te vertellen hoeveel brutowinst er is gemaakt. Op basis van de 
gehanteerde marge van zo'n 15 procent gaat het in elk geval om minstens 
10 miljoen euro. Samen met Sywert van Lienden, die via zijn bedrijf ruim 
28 miljoen verdiende, was de Britse multinational in dat geval een 
grootverdiener binnen het LCH.


Landsadvocaat

De vraag is of het ministerie er nog veel aan kan doen. Het convenant 
van het LCH bevat mooie woorden, maar de juridische betekenis is 
beperkt, constateert de Landsadvocaat in juli van dit jaar in een 
uiterst kritische analyse. De kernafspraken zijn zo onnauwkeurig 
geformuleerd dat onduidelijk is welke partij op welk tijdstip 'zonder 
winstoogmerk' moest werken, aldus de juristen.

Wat er gaat gebeuren met de twee miljoen euro aan commissies die het LCH 
onbedoeld betaalde, blijft ook onduidelijk. Volgens Bunzl 'ligt het niet 
voor de hand' dat de Chinese leveranciers de berekende commissies 
terugstorten naar de Nederlandse overheid, omdat de miljoenen een teken 
van waardering waren voor de langdurige relatie met de Britse 
groothandelaar.

Het ministerie van VWS houdt zich in een schriftelijke reactie op de 
vlakte. 'Op dit moment wordt nagegaan wat de juridische positie van en 
de mogelijkheden voor de Staat zijn. Het gaat hier om belastinggeld en 
daarom wordt alles in het werk gesteld om onregelmatigheden recht te 
zetten.'

Voor het departement komt de kwestie ongelegen. Het ooit zo geprezen LCH 
heeft al zorgen genoeg. Slechts zo'n 15 procent van de 2,5 miljard 
aangeschafte spullen is daadwerkelijk naar de zorg te gaan. De rest ligt 
in pakhuizen opgeslagen, terwijl er amper nog vraag is en de 
houdbaarheidsdatum van honderden miljoenen mondkapjes in zicht komt. Er 
is inmiddels al voor zo'n 300 miljoen euro aan spullen afgekeurd.

Er loopt ondertussen ook al vele maanden een groot onderzoek van 
Deloitte naar de gang van zaken bij het LCH. De uitkomsten worden op z'n 
vroegst in het eerste kwartaal van 2022 verwacht. Een les kan er volgens 
een betrokkene inmiddels wel getrokken worden: een brug bouwen terwijl 
je er overheen loopt, levert ook een hoop problemen op.

--------
(c) 2021 DPG Media B.V.