[D66] [JD: 12] Erasmus biografie

[R.O.]

trouw.nl:
6-3-21


  Strijder tegen haarklovers en kwezels


  biografie

Ambitieuze biografie maakt van Erasmus een mens van vlees en bloed.
PAUL VAN DER STEEN

'In het begin was de boodschap, en de boodschap was bij God, en die 
boodschap was God', luidde de aanvang van het evangelie volgens Johannes 
in Erasmus' hertaling van het Nieuwe Testament uit 1519. Heel bewust 
gebruikte hij de term 'boodschap' en niet 'woord'. Het leverde hem 
bijval op van zijn fans, maar ook furieuze reacties van gekwetste 
theologen en ander scherpslijpers. Het is het soort, in die dagen 
potentieel levensgevaarlijke controverse, waarvan het wemelt in Erasmus. 
Dwarsdenker. Een biografie van historica Sandra Langereis.

De bewuste woordkeuze van Erasmus (1466-1536) zegt ook veel over zijn 
strijd voor kritischer denken. In plaats van de in steen gebeitelde 
waarheden en klakkeloos doorgegeven en nageleefde dogma's pleitte hij 
voor het pogen door te dringen tot de kern van het geloof. Die zat 
volgens hem in de hemelse boodschap. Bijbelteksten waren niet ingeblazen 
door de Heilige Geest. Feilbare aardbewoners hadden die zo goed mogelijk 
opgetekend in woorden. Alle auteurs waren gedoemd tot stamelen. Het 
hoogst haalbare was zo goed mogelijk stamelen. Dat probeerde Erasmus 
door uitgebreid onderzoek en opnieuw vertalen. Meer was de mens volgens 
hem niet gegeven. Minder werd volgens hem van de mens niet verwacht. 
Maar zelfs dat bescheiden pogen bracht hem al in conflict met de nodige, 
met name kerkelijke autoriteiten. Het irriteerde Erasmus dat veel van 
zijn criticasters zelf niets noemenswaardigs presteerden. Ze vergaarden 
enkel roem met het kapot maken van andermans werk. Een van de verwijten 
was dat hij dwaalde. Natuurlijk deed hij dat. Iedereen die ooit iets 
schreef dwaalde, vond Erasmus.

Langereis heeft haar best gedaan niet te verdwalen in het leven van 
Erasmus. Dat lukt haar -'s mans autobiografische geschriften afzettend 
tegen andere historische bronnen- heel aardig. Ze tilt haar in Rotterdam 
geboren held ver boven het eendimensionale en zijn onvermijdelijke Lof 
der zotheid uit. De auteur laat zien hoe diep en nauwgezet Erasmus in de 
Griekse en Romeinse klassieken en de eerste christelijke teksten dook. 
Dat zorgde ervoor dat hij met zinnige versies daarvan en visies daarop 
kon komen. Tegelijkertijd leerde het hem hoe hij stijlmiddelen kon 
inzetten om van feiten fictie te maken. Het uitvergroten van de 
werkelijkheid tot literatuur werd zijn handelsmerk en bezorgde hem als 
vroege bestsellerauteur een trouwe schare fans.

Die speelse geest en de daarbij horende inzichten maakten Erasmus 
uiteindelijk tot een eenzaam mens. Voor de traditionele kerk was hij 
verdacht, omdat hij Christus mens wilde laten zijn. Aanhangers van de 
Reformatie verafschuwden hem vanwege zijn geloof in de vrije wil. In de 
ogen van Erasmus propageerde Luther op zijn beurt een slaafse, 
anti-intellectualistische leespraktijk. Tussen de twee mannen zou het 
nooit boteren.

Behalve voor kritischer denken brak Erasmus ook een lans voor meer 
ruimte voor humor. Komedies zouden lezers tot verderf voeren, preekten 
strenge zedenmeesters in zijn tijd. Erasmus vond dat onzin. Alleen maar 
een ernstig stichtelijke toon aanslaan leidde tot niets. Vrolijke spot 
was nodig. Zonder bleef zelfs de fraaist geformuleerde literatuur bot, 
vond Erasmus.

Kwaadwillende inquisiteurs

Met zijn Engelse vriend Thomas More (die aanzette tot zijn bekendste 
werk Utopia) stortte hij zich bijvoorbeeld op het werk van de Griek 
Loukianos, een subversieve satiricus uit het Syrië van de tweede eeuw. 
Die had verrukkelijk weinig eerbied voor filosofische haarklovers en 
religieuze kwezels, meenden de twee mannen.

More bekocht zijn eigen principiële opstelling in een conflict met de 
Engelse koning Hendrik VIII met de dood via onthoofding. "Met More die 
mijn andere ik was ben ik zelf ook gestorven", constateerde Erasmus 
bitter. Hij stierf zelf een dik jaar later. Het was een natuurlijke 
dood, al had het met allerlei kwaadwillende inquisiteurs op de loer ook 
makkelijk anders kunnen aflopen.

Langereis, eerder verantwoordelijk voor De woordenaar, een prima 
biografie van drukker/uitgever Christoffel Plantijn, laat weinig 
aspecten van het leven van Erasmus onbenoemd. Het was prettig geweest 
als ze zich wat meer boven het door haar verzamelde materiaal had 
geplaatst en hier en daar scherpere keuzes had gemaakt. Nu maakt het 
boek in sommige passages een nogal hermetische indruk. Alinea's zijn 
lang en strekken zich soms uit over meer dan een pagina. Op sommige 
momenten verdwijnt Erasmus vele pagina's uit beeld. Bijvoorbeeld als 
Langereis uitweidt over een belangwekkend fenomeen of iemand met een 
belangrijke bijrol, zoals de kerkvader Hieronymus.

De biografie wordt voorafgegaan door een gedurfde, experimentele, maar 
ook behoorlijk bevreemdend werkende inleiding. Daarin verantwoordt de 
auteur ook de minstens zo opmerkelijke keus voor een portret van Erasmus 
in een bloemetjeshemd voorop het boek.

Voortdurend onzeker

Voordeel van Langereis' uitputtende aanpak is dat deze de lezer die 
moeite doet, diep laat doordringen in de denkwereld van Erasmus en de 
dilemma's waarmee hij te maken had. Ze brengt bovendien het besef dat de 
sprankelende geest in hoge mate ook een gekooide vogel was. Hij moest 
het lot dragen een kind te zijn van een priester en een vrouw die nooit 
trouwden, wat tot op late leeftijd voor complicaties zorgde. Na de 
vroege dood van zijn ouders kreeg hij te maken met voogden die hem om 
financiële redenen niet lieten studeren, maar in plaats daarvan in een 
klooster onderbrachten. De gelofte daar was een nieuw blok aan het been 
voor de jaren die volgden. Erasmus bleef eigenlijk voortdurend 
afhankelijk van wereldlijke en kerkelijke gezagsdragers, mecenassen en 
drukkers/uitgevers, die er vaak een potje van maakten met hun auteurs.

In wezen was vrijwel alles voortdurend onzeker. Stervende vorsten en 
vrienden, verschuivende machtsverhoudingen tussen mogendheden of binnen 
de kerk, plotselinge pandemieën, vrijwel alles kon het bestaan van de 
Europeaan Erasmus een totaal andere draai geven. Het is eigenlijk een 
godswonder dat hij bij zoveel regelen en redderen nog de tijd heeft 
gevonden om zoveel te schrijven.

Zelfs in Erasmus' privéleven weet Langereis een heel eind door te 
dringen. Maar op dat gebied leggen de beschikbare bronnen haar ook de 
nodige beperkingen op. Deze biografie maakt van deze grote Europeaan in 
elk geval een mens van vlees en bloed met behalve scherpe gedachten ook 
alle mogelijke gevoelens die bij een veelbewogen leven horen.

Sandra Langereis

Erasmus. Dwarsdenker. Een biografie.

De Bezige Bij;

784 blz. €39,99

-------------- next part --------------
An HTML attachment was scrubbed...
URL: <http://www.tuxtown.net/pipermail/d66/attachments/20210306/d22023c0/attachment-0001.html>