<html>
<head>
<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=UTF-8">
</head>
<body>
trouw.nl:<br>
6-3-21<br>
<h1 class="title largetitle capitalizefirstletter">Strijder tegen
haarklovers en kwezels</h1>
<h1 class="subtitle">biografie</h1>
<div class="content content-blurb">Ambitieuze biografie maakt van
Erasmus een mens van vlees en bloed.</div>
<div class="byline">PAUL VAN DER STEEN</div>
<div class="content">
<div id="portraitSlides" class="slides-container portrait">
<div class="slides" style="overflow: hidden;">
<div class="slidesjs-container" style="overflow: hidden;
position: relative; width: 436px; height: 664px;">
<div class="slidesjs-control" style="position: relative;
left: 0px; width: 436px; height: 664px;">
<div class="slideimage imagecontent
top-large-image-container portrait slidesjs-slide"
data-image-weight="2" style="position: absolute; top:
0px; left: 0px; width: 100%; z-index: 10; display:
block; backface-visibility: hidden;"><img
src="https://visiolink-persgroep.akamaized.net/v1/data/trouw/1193/www/assets/a350786774i0015_max1024x.jpg"
alt="" style="top: -25px; height: 659px; left: 0px;
width: 434px;"></div>
</div>
</div>
</div>
<div class="slides-progressbar" style="visibility: visible;"><span
class="slides-progressbar-elm slides-progressbar-elm-0"
style="background: rgb(170, 170, 170) none repeat scroll 0%
0%;"></span><span class="slides-progressbar-spacer"></span><span
class="slides-progressbar-elm slides-progressbar-elm-1"
style="background-color: rgb(20, 64, 132);"></span></div>
</div>
<div class="content-body no-drop-caps">
<p>'In het begin was de boodschap, en de boodschap was bij God,
en die boodschap was God', luidde de aanvang van het evangelie
volgens Johannes in Erasmus' hertaling van het Nieuwe
Testament uit 1519. Heel bewust gebruikte hij de term
'boodschap' en niet 'woord'. Het leverde hem bijval op van
zijn fans, maar ook furieuze reacties van gekwetste theologen
en ander scherpslijpers. Het is het soort, in die dagen
potentieel levensgevaarlijke controverse, waarvan het wemelt
in Erasmus. Dwarsdenker. Een biografie van historica Sandra
Langereis.<br>
<br>
De bewuste woordkeuze van Erasmus (1466-1536) zegt ook veel
over zijn strijd voor kritischer denken. In plaats van de in
steen gebeitelde waarheden en klakkeloos doorgegeven en
nageleefde dogma's pleitte hij voor het pogen door te dringen
tot de kern van het geloof. Die zat volgens hem in de hemelse
boodschap. Bijbelteksten waren niet ingeblazen door de Heilige
Geest. Feilbare aardbewoners hadden die zo goed mogelijk
opgetekend in woorden. Alle auteurs waren gedoemd tot
stamelen. Het hoogst haalbare was zo goed mogelijk stamelen.
Dat probeerde Erasmus door uitgebreid onderzoek en opnieuw
vertalen. Meer was de mens volgens hem niet gegeven. Minder
werd volgens hem van de mens niet verwacht. Maar zelfs dat
bescheiden pogen bracht hem al in conflict met de nodige, met
name kerkelijke autoriteiten. Het irriteerde Erasmus dat veel
van zijn criticasters zelf niets noemenswaardigs presteerden.
Ze vergaarden enkel roem met het kapot maken van andermans
werk. Een van de verwijten was dat hij dwaalde. Natuurlijk
deed hij dat. Iedereen die ooit iets schreef dwaalde, vond
Erasmus.<br>
<br>
Langereis heeft haar best gedaan niet te verdwalen in het
leven van Erasmus. Dat lukt haar -'s mans autobiografische
geschriften afzettend tegen andere historische bronnen- heel
aardig. Ze tilt haar in Rotterdam geboren held ver boven het
eendimensionale en zijn onvermijdelijke Lof der zotheid uit.
De auteur laat zien hoe diep en nauwgezet Erasmus in de
Griekse en Romeinse klassieken en de eerste christelijke
teksten dook. Dat zorgde ervoor dat hij met zinnige versies
daarvan en visies daarop kon komen. Tegelijkertijd leerde het
hem hoe hij stijlmiddelen kon inzetten om van feiten fictie te
maken. Het uitvergroten van de werkelijkheid tot literatuur
werd zijn handelsmerk en bezorgde hem als vroege
bestsellerauteur een trouwe schare fans.<br>
<br>
Die speelse geest en de daarbij horende inzichten maakten
Erasmus uiteindelijk tot een eenzaam mens. Voor de
traditionele kerk was hij verdacht, omdat hij Christus mens
wilde laten zijn. Aanhangers van de Reformatie verafschuwden
hem vanwege zijn geloof in de vrije wil. In de ogen van
Erasmus propageerde Luther op zijn beurt een slaafse,
anti-intellectualistische leespraktijk. Tussen de twee mannen
zou het nooit boteren.<br>
<br>
Behalve voor kritischer denken brak Erasmus ook een lans voor
meer ruimte voor humor. Komedies zouden lezers tot verderf
voeren, preekten strenge zedenmeesters in zijn tijd. Erasmus
vond dat onzin. Alleen maar een ernstig stichtelijke toon
aanslaan leidde tot niets. Vrolijke spot was nodig. Zonder
bleef zelfs de fraaist geformuleerde literatuur bot, vond
Erasmus.</p>
<div class="h3">Kwaadwillende inquisiteurs</div>
<p>Met zijn Engelse vriend Thomas More (die aanzette tot zijn
bekendste werk Utopia) stortte hij zich bijvoorbeeld op het
werk van de Griek Loukianos, een subversieve satiricus uit het
Syrië van de tweede eeuw. Die had verrukkelijk weinig eerbied
voor filosofische haarklovers en religieuze kwezels, meenden
de twee mannen.<br>
<br>
More bekocht zijn eigen principiële opstelling in een conflict
met de Engelse koning Hendrik VIII met de dood via
onthoofding. "Met More die mijn andere ik was ben ik zelf ook
gestorven", constateerde Erasmus bitter. Hij stierf zelf een
dik jaar later. Het was een natuurlijke dood, al had het met
allerlei kwaadwillende inquisiteurs op de loer ook makkelijk
anders kunnen aflopen.<br>
<br>
Langereis, eerder verantwoordelijk voor De woordenaar, een
prima biografie van drukker/uitgever Christoffel Plantijn,
laat weinig aspecten van het leven van Erasmus onbenoemd. Het
was prettig geweest als ze zich wat meer boven het door haar
verzamelde materiaal had geplaatst en hier en daar scherpere
keuzes had gemaakt. Nu maakt het boek in sommige passages een
nogal hermetische indruk. Alinea's zijn lang en strekken zich
soms uit over meer dan een pagina. Op sommige momenten
verdwijnt Erasmus vele pagina's uit beeld. Bijvoorbeeld als
Langereis uitweidt over een belangwekkend fenomeen of iemand
met een belangrijke bijrol, zoals de kerkvader Hieronymus.<br>
<br>
De biografie wordt voorafgegaan door een gedurfde,
experimentele, maar ook behoorlijk bevreemdend werkende
inleiding. Daarin verantwoordt de auteur ook de minstens zo
opmerkelijke keus voor een portret van Erasmus in een
bloemetjeshemd voorop het boek.</p>
<div class="h3">Voortdurend onzeker</div>
<p>Voordeel van Langereis' uitputtende aanpak is dat deze de
lezer die moeite doet, diep laat doordringen in de denkwereld
van Erasmus en de dilemma's waarmee hij te maken had. Ze
brengt bovendien het besef dat de sprankelende geest in hoge
mate ook een gekooide vogel was. Hij moest het lot dragen een
kind te zijn van een priester en een vrouw die nooit trouwden,
wat tot op late leeftijd voor complicaties zorgde. Na de
vroege dood van zijn ouders kreeg hij te maken met voogden die
hem om financiële redenen niet lieten studeren, maar in plaats
daarvan in een klooster onderbrachten. De gelofte daar was een
nieuw blok aan het been voor de jaren die volgden. Erasmus
bleef eigenlijk voortdurend afhankelijk van wereldlijke en
kerkelijke gezagsdragers, mecenassen en drukkers/uitgevers,
die er vaak een potje van maakten met hun auteurs.<br>
<br>
In wezen was vrijwel alles voortdurend onzeker. Stervende
vorsten en vrienden, verschuivende machtsverhoudingen tussen
mogendheden of binnen de kerk, plotselinge pandemieën, vrijwel
alles kon het bestaan van de Europeaan Erasmus een totaal
andere draai geven. Het is eigenlijk een godswonder dat hij
bij zoveel regelen en redderen nog de tijd heeft gevonden om
zoveel te schrijven.<br>
<br>
Zelfs in Erasmus' privéleven weet Langereis een heel eind door
te dringen. Maar op dat gebied leggen de beschikbare bronnen
haar ook de nodige beperkingen op. Deze biografie maakt van
deze grote Europeaan in elk geval een mens van vlees en bloed
met behalve scherpe gedachten ook alle mogelijke gevoelens die
bij een veelbewogen leven horen.<br>
<br>
Sandra Langereis<br>
<br>
Erasmus. Dwarsdenker. Een biografie.<br>
<br>
De Bezige Bij;<br>
<br>
784 blz. €39,99</p>
</div>
</div>
</body>
</html>