[D66] Alles ging mis met het AstraZeneca vaccin (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #526)

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:  Volkskrant
Datum: 27 januari 2021
URL    
https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/van-werkpaard-tot-zorgenkind-hoe-haast-alles-mis-ging-met-het-oxfordvaccin~b272ab41/
Opm:   Morgen buigt de EMA zich over het AstraZeneca vaccin.


Van werkpaard tot zorgenkind: hoe (haast) alles mis ging met
het Oxfordvaccin
------------------------------------------------------------

Kort na het uitbreken van de coronacrisis werd het vaccin van de 
Universiteit van Oxford en AstraZeneca bejubeld als de belangrijkste 
strohalm waaraan de mensheid zich diende vast te klampen. Nu rommelt het 
rond het vaccin, zakelijk en wetenschappelijk. Wat ging er mis?

Is er nog wel plek op aarde voor het 'Oxfordvaccin', zoals het ooit zo 
mooi heette? Vraag het vaccinexpert Ben van der Zeijst, en hij moet even 
nadenken. 'We hebben er iets aan omdat er niet genoeg van de andere 
vaccins zijn', zegt hij. 'De nood is hoog. We moeten roeien met de 
riemen die we hebben.'

Van bejubeld koploper onder de vaccins, tot roeispaan waarmee we het 
maar moeten doen. Het is een nogal sneue tussenstand voor het vaccin van 
de Universiteit van Oxford en farmaceut AstraZeneca, dat de Europese 
geneesmiddelenautoriteit EMA naar verwachting vrijdag zal goedkeuren. 
Zelfs dat is al spannend: volgens een hardnekkig gerucht zou het EMA de 
inenting willen weghouden bij ouderen, misschien wegens gebrek aan 
onderzoekscijfers, misschien omdat het voor ouderen nauwelijks werkt. 
'Ik hoop maar dat het EMA de juiste informatie uit dit dossier kan 
trekken', zegt Van der Zeijst. 'Want we zitten met een heleboel vragen.'

En dan is er nog de Europese Commissie, die AstraZeneca deze week op 
hoge toon de oren waste, nadat vorige week opeens duidelijk was geworden 
dat het bedrijf nog niet de helft van de beloofde vaccins kan leveren. 
'We willen precies weten welke doses waar geproduceerd zijn, en aan wie 
ze geleverd zijn', eist eurocommissaris Stella Kyriakides. Europa 
vertrouwt zijn beoogde hoofdleverancier van vaccins voor geen cent. 
Misschien trekt AstraZeneca andere landen stiekem voor.

Hoe kon het zo ver komen? Een reconstructie in drie bedrijven.


1| De belofte

Terwijl het allemaal zo mooi begon. Het was februari 2020, het 
coronavirus rolde over de continenten, en overal ter wereld overheerste 
de wanhoop. Een coronavirus, nog nooit was het gelukt daartegen een 
werkend vaccin te maken. Ons immuunsysteem blijkt vergeetachtig, als het 
om coronavirussen gaat: de coronavirussen die ons verkoudheid bezorgen, 
kunnen we ook keer op keer krijgen. 'We snapten eigenlijk niet zo goed 
wat voor immuniteit je tegen dit soort virussen nodig hebt', schetst 
vaccinoloog Cecile van Els (RIVM, Universiteit Utrecht).

Maar in Engeland, bij de Oxford Vaccine Group, dacht kinderarts en 
vaccinoloog Andrew Pollard daar anders over. Al in 2018 had zijn groep 
een vaccin getest tegen een verwant coronavirus, het MERS-coronavirus, 
dat in het Midden-Oosten soms dodelijke longontstekingen veroorzaakt. 
Dat bestond uit een voor de mens onschadelijk 
chimpansee-verkoudheidsvirus, omgebouwd tot een soort nepcoronavirus. 
Eenmaal ingespoten, draagt het chimpanseevirus lichaamscellen op de 
uitsteeksels te maken van het echte MERS-virus. Uw afweer schrikt zich 
kapot, brengt antistoffen en T-cellen in stelling tegen de stekels - en 
leert zo en passant hoe het echte MERS-virus eruit ziet.

'We hadden net ontdekt dat zo'n immuunrespons tegen het spike-eiwit 
bescherming geeft', zei Pollard deze maand in een interview met vakblad 
The BMJ. 'Het enige wat we hoefden te doen was het spike-eiwit van het 
MERS-virus omruilen voor dat van het nieuwe coronavirus.' Na een week 
had de groep de beschikking over kleine beetjes vaccin voor de eerste 
proeven; al in maart 2020 testte men het op apen.

Zo werd 'ChAdOx1 nCov19', zoals het vaccin formeel heet, 'werkpaard van 
de vaccinatiestrategie', in woorden van Van der Zeijst. 'Dit is 
waarschijnlijk de leidende kandidaat', zei WHO-prominent Soumya 
Swaminathan in juni. 'Het meest geavanceerde vaccin ter wereld', stelde 
de Britse coordinator van de vaccinatiecampagne Kate Bingham in juli.

'Je moet begrijpen: dit was al een bekende en zeer gerenommeerde 
onderzoeksgroep', zegt Van Els. 'Van malaria tot tuberculose: allerlei 
moeilijke uitdagingen in de vaccinologie gingen ze aan.' En toen ging de 
groep ook nog eens in zee met het Brits-Zweedse farmacieconcern 
AstraZeneca. 'Dan heb je een combinatie waar je u tegen zegt', zegt Van 
Els. 'Iedereen dacht: dit gaat het worden.'

Toen de EU op zoek ging naar vaccins, was AstraZeneca waar men uitkwam: 
doet u maar vast 300 miljoen doses. Ook de VS bestelde 300 miljoen 
doses, tegen 1 miljard dollar aanbetaling. Op papier is het Britse 
vaccin straks goed voor liefst 43 procent van alle coronavaccinaties op 
aarde.


2| De praktijk
Maar terwijl AstraZeneca's beurskoers recordhoogte bereikte en men het 
vaccin begon te testen op duizenden Britten, Amerikanen, Zuid-Afrikanen 
en Brazilianen, begonnen achter de schermen de problemen.

Het begon met een wonderlijke, menselijke vergissing, bij het afmeten 
van de experimentele doses vaccin. Met als gevolg: in het Verenigd 
Koninkrijk kregen 3.000 proefpersonen per ongeluk geen hele, maar een 
halve dosis toegediend. Weer een andere subgroep kreeg de tweede prik 
pas later, door een wijziging in de onderzoeksopzet.

En toen kwam het onderzoek tot stilstand. Op 8 september bleek een 
Britse proefpersoon getroffen door 'transverse myelitis', een zeldzame 
ontsteking van het ruggenmerg. Toeval? Misschien: als je een enorme 
groep mensen nauwgezet langdurig volgt, gaat er ook wel eens spontaan 
iets met iemand mis. Zoals voorgeschreven in de onderzoeksafspraken, 
staakte AstraZeneca de proeven, om het te onderzoeken.

Het bleek het begin van een vreemde soap. In alle landen mocht de proef 
snel weer door - ziektegeval genoteerd, we houden het in de gaten. Maar 
in de VS duurde de onderzoeksstop voort, volgens anonieme bronnen in de 
New York Times omdat AstraZeneca er maar niet in slaagde de 
gezondheidsdienst FDA te voorzien van de juiste informatie. Het gevolg 
was niet alleen dat het Amerikaanse onderzoek anderhalve maand 
vertraging opliep, maar ook dat diverse proefpersonen die hun eerste 
dosis hadden gehad hun tweede prik pas veel later kregen.

'En toen werd het 23 november', zegt Van Els. De dag waarop AstraZeneca 
per persbericht naar buiten kwam met de langverwachte uitkomsten van de 
onderzoeken. 'Vanaf dat moment vond ik het erg ingewikkeld worden.'

De resultaten die de buitenwereld te zien kreeg, waren ronduit rommelig. 
Het vaccin beschermde 62 procent van de mensen die ermee waren ingeent. 
Maar de Amerikaanse resultaten zaten daar nog niet bij. En in het 
Verenigd Koninkrijk was iets wonderlijks gebeurd: de Britse 
onderzoeksdeelnemers die per ongeluk de halve dosis hadden gekregen, 
bleken voor 90 procent beschermd. AstraZeneca besloot de resultaten bij 
elkaar op te tellen: ons vaccin beschermt voor 70 procent, was de 
hoofdboodschap die de farmaceut naar buiten bracht.

Alsof het de wereld nog niet genoeg duizelde, kwam er nog iets bovenop. 
Een maand later bleek dat er bij de deelpopulatie in Groot-Brittannie 
niemand ouder dan 55 jaar zat. Misschien was dat wel waarom de Britse 
proefpersonen zo goed beschermd waren. Vaccins hebben de neiging beter 
te werken bij jongere mensen.

In de keurige, geordende wereld van het wetenschappelijk onderzoek valt 
dat niet in goede aarde. 'Halve dosis, hele dosis, en dan gaan ze die 
studies ook nog eens bij elkaar vegen. Ze waren echt aan het rommelen', 
zegt Van der Zeijst. 'Ik denk dat ze hun eigen onderzoek niet goed in de 
hand hadden. Misschien hebben ze het gewoon veel te druk.'

Wat ook al niet meehielp: de beroerde communicatie van het bedrijf. In 
september bleek AstraZeneca-topman Pascal Soriot nog niet openbare 
details over bijwerkingen wel te hebben gedeeld met investeerders maar 
niet met de buitenwacht, in juli leek het bedrijf informatie over een 
proefpersoon met multiple sclerose dagenlang achter te hebben gehouden.

En nu weer de mededeling, afgelopen vrijdag, dat het bedrijf in Europa 
het eerste kwartaal geen 80-, maar slechts 30 miljoen vaccins kan 
leveren. 'Dat pakken ze gewoon niet handig aan', vindt Van der Zeijst. 
'Ze zeggen gewoon bot: er komt minder vaccin. Maar waarom dan? Kan er 
nog geschoven worden? Daarover is de Europese Commissie nu vrij boos. 
Als je dit soort dingen slimmer communiceert, is het allemaal veel 
minder erg.'


3| De hoop

Zo degradeerde de tandem Oxford-AstraZeneca van koploper die alles 
piekfijn op orde heeft, tot de coronasloddervos die er een potje van 
maakt. Het EMA staat voor een helse klus: op tafel ligt een bundel losse 
bevindingen, door het bedrijf zelf met plakband samengebracht tot de 
overkoepelende slotsom '70 procent werkzaam'. Maar intussen zijn er 
vooral vragen. Beschermt een halve dosis beter, of is dat maar schijn? 
Heeft uitstel van de tweede prik zin, of lijkt dat maar zo? En hoe goed 
werkt het vaccin bij ouderen?

En dat, terwijl de wereld al twee uitstekende vaccins heeft - de tot wel 
90 tot 95 procent effectieve inentingen van Pfizer en Moderna. In het 
land der blinden was eenoog nog koning, maar in een land waar iedereen 
gewoon kan zien, is eenoog toch wat gehandicapt. 'Ik denk echt dat 
AstraZeneca helemaal niet zo'n slecht vaccin in huis heeft', zegt Van 
der Zeijst. 'Maar als ik een voorkeur heb, ligt die momenteel toch bij 
de vaccins van Pfizer en Moderna.'

Niet dat alles verloren is. Het Oxfordvaccin heeft ook voordelen. Zo is 
het met zijn Europese prijs van 1,78 euro per prik veel goedkoper dan 
het vaccin van Moderna (15 euro) en dat van Pfizer (12 euro per dosis). 
Er is geen ingewikkeld gedoe met vriezers om het te bewaren. En het kan, 
in theorie, in bulkhoeveelheid worden geproduceerd.

Van Els oordeelt mild over de perikelen van het geplaagde vaccin. 'Dit 
is ook gewoon zoals het kan lopen, in vaccinontwikkelland', zegt ze. 
'Niet alles gaat in een keer goed, en we weten nog niet alles. Er kan 
nog een versie twee van dit vaccin komen, en een versie drie.' Bovendien 
is het vaccin hard nodig. 'Dit is wel een pandemie, er moeten overal 
vaccins worden uitgerold. Het is vallen en opstaan, maar je moet ook 
positief blijven denken.'

Een van die positieve gedachten is dat het vaccin, min of meer per 
ongeluk, in Groot-Brittannie toch maar mooi uitkwam op 90 procent 
bescherming. Dat is een bevinding die schreeuwt om nader onderzoek, 
vinden kenners. Misschien zitten de twee prikken elkaar in de weg, is 
een van de gedachten: na prik een krijgen we onbedoeld een beetje afweer 
tegen het chimpanseevirus uit het vaccin zelf, waardoor prik twee minder 
goed aanslaat.

'Dat zou verklaren waarom het vaccin beter lijkt te werken als je de 
eerste prik in lagere dosering toedient, of de tweede dosis uitstelt', 
zegt Van Els. Een van de mogelijke oplossingen, oppert Van der Zeijst, 
is om het vaccin te combineren met een ander vaccin, dat met een ander 
'bezorgvirus' werkt. 'Zoals dat Russische vaccin, of het vaccin dat nog 
in ontwikkeling is van Janssen.'

Werk aan de winkel dus. 'We zijn nog niet uitgeleerd', zegt Van Els. 
'Het EMA moet nu eerst tot een goed oordeel komen. Maar er is niks raars 
aan dat het vaccin daarna nog geoptimaliseerd wordt.'

Al blijft het natuurlijk wel de vraag of het daarvoor niet al te laat 
is. In Brussel en Washington wordt het beoogde bulkvaccin van 
AstraZeneca, waarmee straks ook de meeste Nederlanders van tussen de 18 
en de 60 moeten worden ingeent, met steeds meer chagrijn ontvangen. 'De 
wereld wedde op dit vaccin. Maar wat een teleurstelling', aldus Eric 
Topol van het Amerikaanse Scripps Institute voor medicijnonderzoek in 
een commentaar.

Het vaccin zal er heus komen, oordeelt farmaciewatcher Derek Lowe in een 
bespreking van de ontwikkelingen voor vakgenoten. 'Maar als ik moest 
zeggen welk groot farmaceutisch bedrijf er beschadigd uit deze pandemie 
gaat komen, is het AstraZeneca.'

--------
(c) 2021 DPG Media B.V.