[D66] Ethici zijn het contact met de realiteit kwijt

Thu Aug 26 15:22:39 CEST 2021

Bron:   Trouw
Datum:  26 augustus 2021
Auteur: Lodewijk Dros
URL:    
https://www.trouw.nl/religie-filosofie/ethici-zijn-het-contact-met-de-realiteit-kwijt-vindt-filosoof-rene-ten-bos~b5af9704/

Ethici zijn het contact met de realiteit kwijt, vindt filosoof Rene
ten Bos
-------------------------------------------------------------------

De coronacrisis levert dilemma's op, bijvoorbeeld rrond vrijheid en 
dwang. Ook de klimaatcrisis roept tal van vragen op. En steeds helpen 
ethici de burger bij het nadenken over wat goed handelen is. Een slechte 
ontwikkeling, meent filosoof Rene ten Bos. Hij ziet liever dat ethici 
een toontje lager zingen. 'Ethiek eruit, politiek erin.'

Rene ten Bos was van 2017-2019 Denker des Vaderlands. Bij zijn aantreden 
nam hij zich voor om de 'morele hakbijl' zo min mogelijk te hanteren. Nu 
anderen dat strijdmiddel ter hand nemen in de coronadebatten en rond de 
klimaatcrisis vindt de Nijmeegse hoogleraar het hoog tijd daartegen te 
waarschuwen.

Hebt u iets tegen ethici?

'Nee hoor, die horen al 2500 jaar bij de wijsbegeerte. Vanaf Socrates 
gaat de mens over zichzelf nadenken en over wat goed is en wat kwaad. 
Volgens Socrates vloeit alle morele zwakte voort uit onwetendheid.'

De mens die de fout ingaat, kiest niet verkeerd maar is ongeinformeerd.

'Ja, en die gedachte beluister ik bij ethici die uitleggen dat de 
critici van vaccinatie niet goed op de hoogte zijn. Of niet goed bij hun 
hoofd. Maar mensen hebben ook met recht en reden twijfel over het 
vaccin. De wereld bestaat niet uit welingelichte altruistische 
vaccinofielen en onnadenkende egocentrische vaccinofoben. Die 
voorstelling maakt me boos.'

Hoogleraar medische ethiek Marian Verkerk vindt dat niet-gevaccineerden 
te weinig informatie hebben gekregen, dat iedereen toch hoort te weten 
dat prikken goed is. Ze voelt voor een vaccinatieplicht.

'Maar in de wetenschap wordt ook getwijfeld. Verkerk strijkt dat glad. 
Terwijl we niet weten wat we op de lange termijn uitspoken met dat 
vaccin, dat hoor ik in de medische wereld. Daar hoort een ethicus recht 
aan te doen.'

Hoe dan?

'Door niet te doen alsof vaccineren geen probleem is, als je maar 
geinformeerd bent. Door niet te suggereren dat tegenstanders dom zijn. 
Onderzoek van mijn eigen universiteit, hier in Nijmegen, maakt duidelijk 
dat mensen hun bezwaren ertegen wel degelijk overdacht hebben en er 
genuanceerd over denken. Ten slotte: wie zich laat vaccineren doet dat 
niet per se uit nobele motieven. Mijn kinderen zijn voor vaccinatie, 
maar echt niet uit solidariteit met de zwakkeren, maar omdat ze naar 
voetbal willen - mijn zoon - of naar een festival - mijn dochter. Onder 
studenten hoor ik niks over mededogen met de kwetsbaren, ze willen een 
prik om van het gezeik af te zijn.'

Volgens Trouws Filosofisch Elftal 'is er niets mis met iets doen voor 
het grotere goed'...

'... doe het voor een ander en stroop je mouw op. Precies dat irriteert 
me, die platte ethische houding. Neem de medisch ethicus Gert van Dijk 
die met een air van 'kijk mij nou' schrijft dat hij zich 'openlijk laat 
vaccineren'. Ik ben al langer kritisch over de rol die ethici spelen. 
Als ik ze hoor vertellen dat je moreel superieur bent als je je laat 
prikken, dan denk ik: ze zijn het contact met de realiteit verloren.'

Wat verwacht u dan van de ethici die in de krant en op tv hun zegje 
komen doen?

'Hun taak is te verhelderen waarom goed en kwaad zo lastig is te 
bepalen. Ze moeten de paradox belichten, de aporie: je blijft aarzelen, 
want aan elke goede keus kleeft iets kwaads en omgekeerd. Ik wil horen 
dat het een moeilijke afweging is.'

En dan is corona nog een kleinigheid, stelt Ten Bos, vergeleken bij 
klimaatramp die zich al aan het voltrekken is.

In het Financieele Dagblad pleitte Eimert van Middelkoop na het 
verschijnen van het IPCC-klimaatrapport voor 'moreel leiderschap'. Wat 
vindt u daarvan?

'Daar heb ik niet veel mee op. Hoe sterker het leiderschap, hoe zwakker 
de volgers, dus mij verontrust die roep, zeker als het een morele is. 
Mij leert de geschiedenis dat samenlevingen die veel over waarden en 
normen discussieren, uitmonden in onverdraagzaamheid. Griezelig. Daar 
komt tegenwoordig iets bij: het neoliberalisme. Dat schuift alles naar 
het bordje van het individu, de eigen verantwoordelijkheid. Ik zie 
gebeuren dat we in een gemoraliseerde samenleving elkaar op de vingers 
gaan tikken: je mag geen vlees eten en doe die stinkauto weg.'

Dat is niet verkeerd toch, met al die CO2-uitstoot? Het geeft bovendien 
antwoord op de meest via Google gestelde vraag na het IPCC-rapport: 'wat 
kan ik doen voor het klimaat?'

'We moeten allemaal zelf een bijdrage leveren, dat is inderdaad de 
boodschap. Alsof dat 'zelf' nog in verhouding staat tot de omvang en de 
complexiteit van de klimaatproblemen.'

Volgens Ten Bos leidt de mix van moralisme, neoliberalisme en 
klimaatsomberte tot wat de 19de-eeuwse Deense filosoof Soren Kierkegaard 
'vertwijfeling' noemt.

'Die ontstaat als je niet bent wie je wilt zijn. Je streeft naar 
zelfverandering, maar het gaat niet. Dat leidt tot vertwijfeling. Voor 
Kierkegaard was dat een individueel probleem, ik zie het nu collectief 
gebeuren bij het IPCC-rapport. Het heet een wake-upcall, we moeten ons 
leven radicaal omgooien, consuminderen, geen vlees meer eten, 
vliegtuigen aan de grond. Dat is het schokeffect van dat rapport, dat 
een paar weken duurt. Vervolgens haalt iedereen diep adem en gaat weer 
naar de slager en naar Schiphol.'

Vertwijfeling is frustrerend - het lukt niet om onze levensstijl om te 
gooien. Daarnaast wijst Ten Bos op een ander fenomeen: cynisme. 'Het 
rapport was er nog maar net, of Biden zei: eerst gaan we de 
olieproductie opvoeren'. En China: op weg naar de groene toekomst willen 
we nog zo veel kolencentrales openen. Onze eigen premier zei meteen: het 
moet wel betaalbaar blijven. Dat is interessant: in de coronacrisis 
horen we dat niet vrijheid of liefde de hoogste waarde is, maar 
gezondheid. Bij de klimaatcrisis komt aan de oppervlakte wat er echt 
bovenaan staat: de economie. Dan hoor je ze niet over gezondheid.

Toen Frans Timmermans eind mei zijn Green Deal presenteerde, die 100 
miljard euro gaat kosten, kwam de olie-industrie daar snel overheen: ze 
trekken 1,2 biljoen uit voor fracking, dus twaalf maal zoveel, voor een 
vervuilende manier van olieproductie. Daar sta je dan met je 'wat kan ik 
zelf doen voor het klimaat?' Het gevolg is dat mensen de implicaties van 
zo'n IPCC-rapport maar liever wegstoppen.'

Die grote bedrijven moeten dus worden aangepakt, vindt u. Maar toen de 
rechter Shell onlangs opdroeg te gaan vergroenen, stond u daar afwijzend 
tegenover: (groepen van) burgers horen in zo'n zaak hun gelijk niet bij 
de rechter te halen, maar bij de politiek.

'Ja. Ik snap de morele verontwaardiging als die olie-industrie voor een 
onvoorstelbaar bedrag wil gaan fracken. Maar het probleem daarmee is van 
politieke aard. Dan moet je niet reageren door te zeggen dat de burger 
zijn verantwoordelijkheid moet nemen, of dat de burger naar de rechter 
kan stappen, maar een fundamenteel debat aangaan over de rol van het 
bedrijfsleven.'

Waar Ten Bos geen behoefte aan heeft is aan ethici die het individu bij 
de hand nemen op weg naar het goede, waarvan ze precies weten wat dat 
is. De Nijmeegse filosoof windt zich op, zijn Saksische tongval lijkt 
wel sterker als hij het over de moral high heeft, de 'aanmatigende toon' 
die ethici aanslaan als ze het morele gelijk aan hun zijde menen te 
hebben. 'Ze trekken een moreel gelijk naar een kant. Alsof mensen die om 
heel uiteenlopende en soms zeer goede redenen bedenkingen hebben tegen 
vaccinatie of tegen bepaalde milieumaatregelen, het kwaad representeren. 
Daar stoor ik me aan. Dat is hovaardig.'

Het hangt erom wat hij erger vindt, het 'gemoraliseer' of het 
'gladstrijken van een weerbarstige werkelijkheid'. Ten Bos citeert uit 
Kierkegaards dagboeken, waarin de Deen uithaalde naar de christenen van 
die dagen. Die waren allemaal hetzelfde, alsof ze uit een mal kwamen, en 
wilden wat de staat wilde. 'Maar het punt in het christendom is', 
schreef Kierkegaard, 'dat de mens geest is en geest betekent dat 
iedereen verschillend is.'

Ten Bos: 'Prachtig toch? Zijn ethiek is een voortdurend gevecht, zal ik 
het wel doen, of toch niet? Die twijfel is het ethische, niet de 
stelregel of de imperatief voor anderen.'

Kierkegaard verzette zich tegen de staatskerk die ervoor zorgde dat de 
gelovigen keurig functioneerden en zo bij de verlangens van het hoger 
doel, de staat, pasten.

'Ja. En daarvoor heeft de staat, zei Kierkegaard, duizend dominees in 
dienst.'

Vindt u dat de ethici van nu de gedienstige rol spelen die die duizend 
dominees vervulden?

'Zeker. Ze zouden veel meer vragen moeten stellen bij het beleid. En ze 
zijn er niet om de massa te masseren naar een consensus. Ik heb 
onderzoek gedaan naar de reactie van de staat op epidemieen. Daar zie je 
wel vaker dat de overheid het liefst iedere burger medeplichtig maakt 
aan wat er moet gebeuren': Het gilde der ethici die in de media 
optreden, daar krijgt Ten Bos 'pukkels van'. 'Ik zie hoe ze zich laten 
inzetten voor de moralisering. Dat horen filosofen te problematiseren, 
dat doen ze niet en dat verbaast me. Het is de taak van moraal- en 
andere filosofen taak om de consensus te bevragen. Ze moeten ergeren. 
Dat heb ik van Socrates geleerd: de wijsgeer is een 
irritatiekunstenaar.'

Eigenlijk vindt u dat ethici hun mond eens moeten houden. Ethiek eruit, 
politiek erin.

'Ja, dat vind ik. De Amerikaanse theoloog John Caputo schreef in de 
geest van Kierkegaard Against Ethics (1993). Hij ontkende moraliteit 
niet, maar wilde geen gemoraliseer. Net als Caputo heb ik geen behoefte 
aan die duizend dominees.'

--------
(c) 2021 DPG Media B.V.