[D66] Testsamenleving (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #655)

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   De Groene Amsterdammer #16
Datum:  21 april 2021
Auteur: Jop de Vrieze
URL:    https://www.groene.nl/artikel/hunkeren-naar-heineken
Ref:    https://www.groene.nl/series/de-coronacrisis


Corona: Testen voor toegang - Hunkeren naar Heineken
----------------------------------------------------

Zelftesten en toegangstesten moeten een versnelde heropening van 
Nederland mogelijk maken zonder dat het virus om zich heen grijpt. Toch 
zetten veel deskundigen vraagtekens bij de opmars van de testsamenleving

Op de testlocatie van zorgbedrijf Lead Healthcare vlak bij de Amsterdam 
ArenA is de sfeer op zaterdagmorgen 17 april opgetogen. Hier geen 
snotterende mensen die vrezen voor een corona-infectie zoals bij de 
GGD-teststraat een paar honderd meter verderop. Jong en oud laat zich 
hier testen om een andere reden: eindelijk 'mogen we weer eens ergens 
naartoe'. Een jonge moeder met haar kind van een jaar of vijf meldt zich 
bij een van de loketten om straks samen naar Artis te kunnen. Twee 
nonchalante twintigers slenteren vanaf het parkeerterrein terug naar 
station Bijlmer en kijken op hun telefoon of de uitslag al binnen is.

Ik heb zelf een kaartje bemachtigd voor de Heineken Experience, het 
museum van de biergigant aan de rand van de Amsterdamse binnenstad. Mijn 
vriend Jim appte in reactie op mijn uitnodiging: 'Ik had niet verwacht 
dat ik zo zou hunkeren naar een koud, getapt Heinekenbiertje.'

Het verlangen naar verzetjes en vertier is zo sterk dat het velen niet 
eens echt uitmaakt wat er mag. De animo voor de testevenementen is 
enorm: in de loop van de week stonden er bij sommige locaties van Lead 
Healthcare wachtrijen van meer dan een uur. In het weekend van 17 en 18 
april test het bedrijf 35.000 mensen, evenveel als alle GGD-teststraten 
bij elkaar in een dag doen. De komende weken komen er meer testlocaties 
bij - ook van andere bedrijven - en gaat het aantal testen per dag 
omhoog naar vierhonderdduizend. Musea, pretparken, squashbanen, 
casino's, voetbalwedstrijden, er is voor elk wat wils. Deze activiteiten 
moeten Nederland door deze lastige periode heen helpen totdat we de 
meeste coronamaatregelen kunnen loslaten - 1 juli is nog altijd de hoop.

De roep om door middel van toegangstesten meer mogelijk te maken was de 
afgelopen maanden groot. Vanaf half februari vond er al een handvol 
Fieldlab-evenementen plaats, waarbij in het kader van wetenschappelijk 
onderzoek na een toegangstest de coronaregels grotendeels werden 
losgelaten. In april werd de website testenvoortoegang.nl gelanceerd. 
Hier kunnen mensen een gratis sneltest bestellen om (met coronaregels) 
een locatie te bezoeken die anders nog niet open had gemogen. Inmiddels 
is er ook een run ontstaan op zelftesten in de schappen van drogisten en 
supermarkten.

De testsamenleving komt op stoom. Maar er is ook veel kritiek. Het RIVM 
vreest dat het gebruik van de zelftesten de bereidheid om naar de GGD te 
komen zal verlagen en de maatregelnonchalance zal doen toenemen. Het 
Outbreak Management Team uitte zich verbolgen over het enorme aantal 
pilots waar in april in totaal tweehonderdduizend mensen naartoe kunnen 
en vreest dat dit het draagvlak voor de maatregelen ondermijnt. Andere 
wetenschappers vragen zich af wat de wetenschappelijke waarde van de 
Fieldlabs is. Burgers winden zich op over feestende menigtes terwijl de 
ziekenhuizen vol liggen en over de ruim een miljard euro die de overheid 
heeft uitgetrokken voor de testen-voor-toegang-operatie. Deelnemende 
theaters en musea benadrukken dat ze ook veilig open kunnen zonder de 
toegangstesten, uit vrees dat ze er straks aan vast zitten.

En dan zijn er nog de fundamentele bedenkingen: critici vrezen voor 
'zachte testdwang' en de gevolgen hiervan voor de privacy. De 
mogelijkheid om straks wellicht tegen betaling toegang te kopen tot 
'corona(regel)vrije bubbels', kan bovendien leiden tot een tweedeling 
tussen hen die zich die kaartjes kunnen veroorloven en hen die dat niet 
kunnen.

Demissionair coronaminister Hugo de Jonge steekt zijn ambitie niet onder 
stoelen of banken. Hoewel hij het woord 'testsamenleving' liever niet 
gebruikt, benadrukt hij dat testen naast vaccineren de sleutel is om 
meer mogelijk te maken. Volgens een advies dat KPMG en de Vrije 
Universiteit in opdracht van VNO-NCW half februari opstelden, kunnen 
toegangstesten in combinatie met risicogericht testen de verspreiding 
zelfs terugdringen. Op vrijdag 16 april stuurde De Jonge de Tijdelijke 
wet testbewijzen Covid-19 naar de Tweede Kamer. Deze wet maakt het 
mogelijk om van burgers een testbewijs te eisen om toegang te krijgen 
tot voorzieningen die 'niet essentieel' zijn. Tot en met juni betaalt de 
overheid de kosten van de test, daarna wordt de bijdrage wat De Jonge 
betreft 7,50 euro per persoon.

Sinds half februari vonden verschillende Fieldlab-evenementen plaats, 
georganiseerd door de evenementenindustrie in samenwerking met onder 
meer de TU Delft, de Radboud Universiteit en TNO, onder leiding van 
arts-microbioloog en hoogleraar infectiepreventie Andreas Voss. Het 
uitgangspunt van de Fieldlabs is dat toegangstesten en een 
capaciteitsbeperking het besmettingsrisico dusdanig beperken dat binnen 
de poorten de afstandsmaatregelen kunnen worden losgelaten. Mondkapjes 
worden wel geadviseerd, maar zijn niet verplicht. In het kader van dit 
wetenschappelijk onderzoek konden mensen in fase 1 onder meer naar een 
voorstelling van cabaretier Guido Weijers en naar een zakelijk congres 
en in fase 2 onder meer naar de voetbalinterland Nederland-Letland 
(vijfduizend deelnemers) en de 3FM Awards in TivoliVredenburg 
(vijftienhonderd deelnemers).

De resultaten van de eerste twee Fieldlabs laten volgens de onderzoekers 
zien dat het risico op een besmetting, vooral dankzij de toegangstest, 
niet groter is dan buiten deze bubbel (al hebben ze na afloop niet alle 
deelnemers getest, dit baseren ze op het aantal contacten).

Tijdens het Fieldlab-festival in Biddinghuizen en de 3FM Awards, waarvan 
de onderzoeksresultaten nog niet bekend zijn, gingen de mondkapjes 
vrijwel meteen af en gedroeg iedereen zich als vanouds, blijkt uit de 
vele filmpjes die ervan online verschenen. Het onderzoek dat tijdens dat 
laatste evenement plaatsvond bestond met name uit beeldanalyse van de 
menigte: zochten sommige mensen nog wel afstand, bijvoorbeeld?

De vraag dringt zich op of het hier nog primair draait om onderzoek, of 
simpelweg om het mogelijk maken van evenementen - het lijkt geen toeval 
dat ook het Eurovisie Songfestival tot Fieldlab bestempeld is. Met name 
het massale 538 Oranjefeest voor tienduizend bezoekers dat op 24 april 
gepland stond in Breda schoot velen in het verkeerde keelgat. Zij vonden 
het onacceptabel dat mensen feesten terwijl even verderop het ziekenhuis 
vol ligt. Deze verontwaardiging lijkt vooral moreel van aard, aangezien 
zelfs de modelleurs van het RIVM er niet op rekenen dat de Fieldlabs een 
groot aantal besmettingen zullen opleveren. Er zijn zelfs aanwijzingen 
uit binnen- en buitenland dat dit soort evenementen meer extra 
besmettingen opsporen dan opleveren. Maandagavond maakte de gemeente 
Breda bekend het evenement geen vergunning te geven waardoor het niet 
doorgaat. Fieldlab-onderzoeksleider Andreas Voss worstelt met de 
uitstraling van de Fieldlabs. 'Ik snap alle mensen die zich afvragen of 
dit nu de goede weg is. Het probleem is dat als we met dit soort 
onderzoek wachten tot we op een lager risiconiveau zitten, het mosterd 
na de maaltijd is.'

Toch is er ook inhoudelijk het nodige aan te merken op de Fieldlabs. 
Hoewel ze zijn ingestoken als gedragsexperiment, zijn er geen 
gedragsonderzoekers bij betrokken: de gedragscomponent beperkt zich tot 
het tellen van de contacten die de bezoekers maken. Zonde, vindt 
psycholoog Denny Borsboom van de Universiteit van Amsterdam, die 
gespecialiseerd is in dit soort gedragsonderzoek. Samen met zelfstandig 
onderzoeker Maya van der Steenhoven zette hij afgelopen jaar het Smart 
Distance Lab op. Ze bestudeerden hoe je het mensen makkelijk kunt maken 
om zich aan coronamaatregelen te houden. Ze vervingen bijvoorbeeld 
strepen die afstand aangaven door stippen, zetten een stoplicht bij de 
ingang van de supermarkt en bestudeerden het effect van looprichtingen 
op een kunstbeurs. 'De reden dat wij niet zijn gaan meedoen aan 
Fieldlabs is dat de onderzoeksvraag ons volkomen onduidelijk bleef', 
zegt Borsboom. 'Ze testen iedereen van tevoren en laten dan iedereen bij 
elkaar. Wat wil je dan te weten komen?'

De initiators van het Smart Distance Lab hebben recent van het 
ministerie van Economische Zaken te horen gekregen dat met de komst van 
de Fieldlabs hun financiering ophoudt. 'Ik heb alle respect voor de 
Fieldlabs', zegt Van der Steenhoven, 'maar het is een gemiste kans. Er 
zullen plekken blijven waar je geen toegangstesten wilt invoeren, zoals 
scholen en kerken. Daar wil je het toch ook zo veilig mogelijk houden?'

Bij de Heineken Experience in Amsterdam is het protocol strikt. Voor de 
ingang aan de Stadhouderskade scant een medewerker de in een QR-code 
omgezette negatieve coronatest en verwijst de bezoekers door naar de 
beveiliger die hen voor de ingang opvangt. 'Heel even wachten tot de 
bezoekers voor jullie verder zijn gelopen', zegt de man. Aan de balie 
krijgen we verdere instructies: mondkapjes op, steeds op een stip 
plaatsnemen tijdens het babbeltje van de gids, alleen tijdens de twee 
inbegrepen biertjes mag het mondkapje af. Normaal zijn het vooral 
groepen toeristen die de voormalige Heinekenbrouwerij bezoeken, nu 
zoeken de gidsen onwennig naar de Nederlandse termen. 'Stel alsjeblieft 
vragen, we zijn blij dat we eindelijk weer mogen!'

Niet veel later staat het eerste vers getapte biertje in maanden voor 
onze neus. Een tafeltje verder staat een groepje jonge Braziliaanse 
meiden uitgelaten met hun telefoons selfies te maken. Het voelt 
onwennig, dit alledaagse Amsterdamse tafereel. We proosten, vallen 
elkaar nog net niet in de armen.

Heineken is een van de driehonderd pilots waarbij via 
http://testenvoortoegang.nl geboekte toegangstesten vereist zijn. Deze 
operatie staat onder gezag van oud-militair Tom Middendorp namens de 
hiervoor opgerichte Stichting Open Nederland. Binnen de pilots worden de 
coronaregels niet losgelaten - de toegangstesten zijn bedoeld als extra 
maatregel zodat de deelnemende locaties uberhaupt bij de huidige 
virusverspreiding open kunnen.

Waar de wetenschappelijke vraagstelling bij de Fieldlabs nog wel 
legitiem klinkt, is daarvan bij de pilots geen sprake. De enige 
onderzoeksvragen die daar centraal staan zijn 'willen mensen dit?' en 
'is het logistiek uitvoerbaar?' De maand april, aldus een woordvoerder 
van het ministerie van VWS, is om te leren hoe het werkt, in mei en juni 
moet het systeem opgeschaald worden. In die fase zal de overheid bepalen 
welke activiteiten er wel en niet onder komen te vallen. Volgens de 
woordvoerder zijn de toegangstesten er om 'bij de huidige cijfers te 
kijken wat we met zo'n extra veiligheidscheck mogelijk kunnen maken. 
Daardoor kunnen ondernemers ook weer wat omzet draaien, wat weer scheelt 
op de steunpakketten.'

Een andere prioriteit van het kabinet is het bevorderen van het gebruik 
van zelftesten - sneltesten voor eigen gebruik. Hiervan liet De Jonge er 
eind maart een aantal toe. Deskundigen kijken er met gemengde gevoelens 
naar. Het OMT benadrukt dat een zelftest geen vrijbrief mag zijn om de 
basismaatregelen los te laten. 'Ik ben op zich voor meer testen hoor', 
zegt viroloog en OMT-lid Marion Koopmans, 'maar het gaat erom wat mensen 
ermee doen. Ze moeten in isolatie gaan na een positieve test en na een 
negatieve test niet hun gedrag veranderen. Anders is het potentieel 
risicoverhogend.'

Zelftesten missen namelijk nog weleens een besmetting, legt viroloog 
Mariet Feltkamp van het Leids Universitair Medisch Centrum uit. 'Een 
sneltest is sowieso minder gevoelig dan een pcr-test. De door een 
professional afgenomen sneltest pikt de besmettelijke personen er heel 
goed uit, dus als toegangstest is die behoorlijk betrouwbaar. Maar met 
name als je sneltest een paar dagen na de besmetting nog negatief 
uitvalt, kun je zomaar 24 tot 36 uur later wel positief en besmettelijk 
zijn.'

Daarbij, benadrukt Feltkamp, is een 'ondiepe sneltest' met een korter 
wattenstaafje minder gevoelig dan de diepere en neemt die gevoeligheid 
daarmee nog verder af bij zelfafname. Uit een recente (nog niet door 
collega-onderzoekers beoordeelde) studie uitgevoerd onder leiding van 
arts-microbioloog Jan Kluytmans van het Amphia Ziekenhuis in Breda bleek 
dat zelftesten zo'n tachtig procent van de besmettelijke geinfecteerden 
eruit pikken. Vooral ouderen en mensen die moeite hadden met de 
procedure testten vaker ten onrechte negatief. Zo'n test heeft 
desondanks grote potentie, schrijven de auteurs: als zeventig procent 
van de bevolking deze twee keer per week uitvoert en na een positieve 
test in isolatie gaat, kan dat het reproductiegetal (bijvoorbeeld) van 
anderhalf terugbrengen tot onder de een.

Dat is dan ook zo ongeveer de enige toepassing die het RIVM aanraadt. 
Dus niet als zelf georganiseerde toegangstest bij je privefeestje, om 
alsnog naar oma te gaan of eerder uit quarantaine. Niet bij klachten en 
als je contact hebt gehad met iemand die op dat moment besmettelijk was 
- omdat je dan gewoon naar de GGD moet. Wat precies het gedragseffect 
van zelftesten zal zijn, is nog onbekend. De RIVM-gedragsunit heeft er 
nog geen onderzoek naar kunnen doen, zegt Marijn de Bruin, die de unit 
leidt. 'We hebben net de vragenlijst opgesteld voor de komende editie, 
daarmee hopen we meer te weten te komen.'

Smart Distance Lab-initiator Maya van der Steenhoven bemachtigde al een 
paar maanden geleden via een bevriende viroloog haar eerste doos 
zelftests en gebruikt ze sindsdien regelmatig. 'Je merkt gewoon dat je 
er losser van wordt. En ik ben ook op een bruiloftsfeest geweest waar ze 
aan de toegang werden afgenomen en iedereen elkaar bij binnenkomst om de 
nek vloog.' Ook de toegangstest-pilots aanschouwt het OMT met enige 
vrees. De deskundigen wijzen er in het advies van 9 april op dat tien 
pilots genoeg waren geweest en geven aan te vrezen dat de pilots de druk 
op de ziekenhuizen toch nog iets zullen verhogen. Dit vanwege de 
reisbewegingen en het feit dat kinderen onder de twaalf jaar niet getest 
hoeven te worden, en doordat een sneltest maximaal veertig uur voor 
aanvang van het evenement mag zijn afgenomen. (Bij de Fieldlabs moeten 
kinderen wel vooraf getest worden en geldt een maximum van 24 uur voor 
het einde van het evenement.)

De grote vraag is hoe het straks verder gaat. De Fieldlabs eindigen na 
het Songfestival, het aantal andere met een toegangstest toegankelijke 
activiteiten moet tegen die tijd juist zijn opgeschaald. In eerste 
instantie zullen bij die evenementen de maatregelen gewoon gelden, maar 
de druk om die versneld te versoepelen zal ongetwijfeld toenemen. 
Vervolgens komt bij al die activiteiten een vraag centraal te staan die 
de Gezondheidsraad in januari opwierp aangaande testbewijzen: zijn ze 
noodzakelijk of is er een redelijk alternatief?

Verschillende sectoren vrezen dat ze voorlopig niet open zullen mogen 
zonder toegangstesten. Om deze reden stapten de bioscopen al uit de 
pilots: zij zijn ervan overtuigd dat hun protocol al veilig genoeg is. 
De Museumvereniging doet wel mee aan de pilots, maar draagt eenzelfde 
standpunt uit, zegt de woordvoerder: 'De musea weten dat het protocol 
van voor de sluiting werkte en dat ze dus veilig open kunnen zonder 
toegangstesten. Er zijn geen uitbraken geweest en mensen bezoeken 
vrijwel alleen musea in hun eigen regio.'

Wanneer mensen gewend zijn geraakt aan het systeem, zal moeten blijken 
voor welke activiteiten ze de moeite en eventuele kosten van een test 
over zullen hebben. Het maakt natuurlijk uit of het iets is waar je de 
hele dag voor uittrekt of anderhalf uur en of je bezoek gepland of 
spontaan is.

Het kabinet lijkt de toegangstesten vooral in te willen zetten om de 
druk op de samenleving iets te doen afnemen. Het economisch rendement is 
gezien de kosten van de operatie van secundair belang. 'Dit is de beste 
investering in de samenleving die je op dit moment kunt doen', zegt 
David van Hartskamp, CEO van Lead Healthcare. 'Er staan zoveel bedrijven 
op omvallen, zoveel huwelijken onder hoogspanning, zoveel mensen op de 
wachtlijst voor de GGZ. Dit geeft zoveel blijdschap.'

Voordat het wetsvoorstel over de testbewijzen naar de Tweede Kamer ging, 
kwamen er echter ruim 3700 veelal kritische reacties op binnen. Volgens 
filosoof en bestuurskundige Robert van Putten, die vorig jaar 
promoveerde op 'maakbaarheid', is er sprake van een volgende stap in de 
beheersingsdrang. 'Het heeft alles te maken met doorgaand risicodenken 
en risicomijding. De overheid perfectioneert het veiligheidssysteem.'

Ook directeur Vincent Bohre van de stichting Privacy First heeft sterke 
bedenkingen bij de testsamenleving. Er is volgens hem sprake van een 
zware inbreuk op het recht op bescherming van de persoonlijke 
levenssfeer, de lichamelijke integriteit en de vrijheid van beweging, en 
de privacy wordt geschonden door een 'gezondheidsbewijs' te vereisen. 
Bovenal vreest Bohre voor sociale uitsluiting op basis van medische 
status. 'Dat kan gaan leiden tot ongelijkheid en sociale spanningen.'

Er doemt een beeld op van een samenleving waarin wie het zich kan 
veroorloven een kaartje voor een evenement te kopen, zich daarmee 
toegang verschaft tot een corona(regel)vrije bubbel en wie dat niet kan, 
constant rekening moet houden met het rondwarende virus. Gated virus 
free communities. Daar komt bij: zolang testen-voor-toegang helpt de 
economie te heropenen, neemt de druk af om de verspreiding buiten de met 
testen afgegrendelde gebieden terug te dringen. 'Zo'n tweedeling, daar 
moet je gewoon niet aan willen beginnen', zegt Bohre. 'De geschiedenis 
leert ons dat veel dingen die eerst tijdelijk worden ingevoerd, 
vervolgens normaliseren.' Na afloop van de rondleiding door de Heineken 
Experience drinken we nog een zelf meegebracht biertje op het 
nabijgelegen Heinekenplein - buiten, zoals we de afgelopen maanden 
steeds deden. De frisse wind doet ons al snel kleumen. Toch maar op 
kantoor verder borrelen, iets verderop?

--------
(c) 2021 De Groene Amsterdammer