[D66] De GGD krijgt de klappen - De adelaar is vleugellam (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #637)

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   De Groene Amsterdammer #15
Datum:  14 april 2021
Auteur: Coen van de Ven
URL:    https://www.groene.nl/artikel/de-adelaar-is-vleugellam


De GGD krijgt de klappen - De adelaar is vleugellam
---------------------------------------------------

Creativiteit en improvisatie hebben bij de GGD plaatsgemaakt voor een 
steeds strakkere organisatie die heel Nederland moet vaccineren. Terwijl 
het ministerie en het RIVM de strategie bepalen, zijn hun uitvoerders in 
de regio de gebeten hond. 'Wij doen ons stinkende best.'

'Ik heb nog geen uitnodiging voor vaccinatie gehad maar iedereen om mij 
heen wel', zegt een vrouw bits tegen een GGD-medewerker.

'Dat klopt mevrouw, dat zie ik. Maar u behoort tot de groep die door de 
huisarts wordt ingeent.'

'Mijn huisarts zegt juist dat de GGD dit moet doen. Die sprak ik net en 
ik heb tegen hem ook gezegd dat iedereen om mij heen al ingeent is.'

'De GGD roept nu mensen van 73 en 74 op. De huisartsen doen nu 60 tot 64 
dus u zult echt daar moeten zijn.'

'Het wordt steeds gekker dit verhaal! Ik word van het kastje naar het 
muurtje gestuurd. Eerst zou ik in maart worden gevaccineerd, toen kwam 
dat AstraZeneca-verhaal er tussendoor en nu heeft iedereen een vaccin 
maar ik krijg niks.'

Hilken Tiggeloven, eigenlijk bioloog en lokale radioreporter, begon in 
de zomer als uitzendkracht bij de GGD. Ze loopt stap voor stap met de 
vrouw haar kenmerken door, zoals leeftijd, en vinkt medisch lijden af 
dat mogelijk voor een sneller vaccin kan zorgen. 'Als ik dit allemaal 
invul dan zult u toch echt bij de huisarts moeten zijn.'

'Het is toch onvoorstelbaar!' roept de vrouw, gevolgd door een luide 
lach die eerder spottend dan vrolijk is. 'Dat zij dan zeggen van niet. 
Ik ben gewoon beledigd.'

Al een jaar lang is de bellijn van de GGD een thermometer voor de 
stemming in Nederland. Als het onbehagen over het coronabeleid groot is, 
dan horen ze dat hier als eerste. Nog altijd bellen er geduldige mensen 
die uitgebreid bedanken, maar steeds vaker steken ongeduld en woede de 
kop op. De thermometer slaat sinds begin februari rood uit.

'Over mijn team Telefonie maak ik mij echt zorgen', zegt Anneloes Vos 
die als projectleider de vele medewerkers aan de bellijn begeleidt. 'De 
toon is zo verhard dat ik soms telefoons overneem van mensen die 
bedreigd worden en uitgemaakt voor NSB'er. Dan hangt er iemand aan de 
lijn die zegt: ik stap nu in de auto en ik kom de deuren van de GGD 
eruit rijden.' Later die middag komt het nieuws dat aan de andere kant 
van Nederland iemand is opgepakt voor het beramen van een terreuraanslag 
op een vaccinatiecentrum.

Woede komt inmiddels van alle kanten. Zo zijn er antivaxxers en 
complotdenkers die priklocaties opzoeken, al zijn die meestal goed te 
overtuigen om rechtsomkeert te maken. Groter is de groep van bezorgde 
ouders die door een opeenstapeling van positieve testen op basisscholen 
soms weken met het hele gezin in quarantaine zitten. Of dus die ouderen 
die net als mensen met een slechte gezondheid vinden dat zij sneller of 
eerder dan anderen recht hebben op een vaccinatie.

'Ik zie ook wel dat mensen soms tussen wal en schip vallen', zegt Vos. 
'Ik heb de hele dag collega's aan mijn bureau met verhalen van mensen 
met zwaar overgewicht of een longcapaciteit die zeer beperkt is. Of zij 
niet toch een uitzondering zijn. Mensen roepen dat wij niet werken, niet 
willen of koppig zijn, maar wij zitten aan het einde van een lange lijn 
vol protocollen en beperkte leveranties van vaccins.'

Protocollen en standaarden zijn het grootste verschil met een jaar 
geleden. Toen Nederland voor het eerst in lockdown ging en de straten 
uitgestorven raakten, stroomden hier de gangen vol met soldaten, 
brandweermannen, politieagenten en mensen met omineuze titels als 
'zorgcommandant'. De GGD is als een adelaarsnest, schreef ik in de 
eerste aflevering van een serie waar dit verhaal het zevende hoofdstuk 
van is. Vanuit een anoniem ogend kantoorgebouw in het dorpje Warnsveld 
in Gelderland werden zorginstellingen en publieke gezondheid in de gaten 
gehouden van 820.000 Nederlanders, die leven op een uitgestrekte 
plattelandsstrook tussen de Duitse grens en het Veluwemeer.

Burgers en huisartsen hingen aan het begin ook boos aan de telefoon. Zij 
eisten toen geen vaccins, maar schaarse testen voor zichzelf, hun ouders 
of hun patienten.

Het grote verschil tussen toen en nu was dat al die afwegingen lokale 
afwegingen waren. Elk telefoontje dat een arts deed twijfelen werd een 
plakbriefje op de muur waar kort over vergaderd kon worden. 'Er waren 
aan het begin van de crisis ook RIVM-richtlijnen, maar daar kon je 
gemotiveerd van afwijken', zegt Peter Schrooders, een van de artsen 
infectieziekten. Hoe ga je bijvoorbeeld om met die inwoner van dat 
asielzoekerscentrum die weliswaar gezond genoeg is, maar die op zo'n 
klein oppervlakte leeft dat hij een gevaar kan zijn voor anderen? Wat 
doe je met de gevangenis? Of een verstandelijk beperkt iemand waarvan je 
weet dat die in een verzorgingstehuis op zijn huisgenoten klimt? 
Pandemiebestrijding bleek geen zakelijke aangelegenheid die zich liet 
vastleggen in strikte regels.

'Wij zijn nu op zo'n grote schaal bezig dat het steeds moeilijker wordt 
om maatwerk te leveren', zegt Schrooders. 'We kunnen niet elk 
telefoontje de al chaotische strategie laten beinvloeden. We moeten nu 
het grotere belang boven het individuele belang stellen. Ik voel een 
ontzettende frustratie in mijzelf, ik wil vaak anders besluiten, maar 
rationeel kan dat niet.'

Na een jaar is het adelaarsnest groter dan ooit. Het personeelsbestand 
groeide van 250 mensen uit tot 1250. De overkoepelende blik op de meer 
dan achthonderdduizend inwoners van de regio is gebleven, maar de 
adelaar is vleugellam. Creativiteit en regionale improvisatie zijn 
stapsgewijs ingeruild voor uniform beleid dat in heel Nederland 
hetzelfde is.

'Het kan ook echt niet anders', legt projectleider telefonie Anneloes 
Vos uit. 'Als wij wel uitzonderingen maken, wat we soms doen in overleg 
met artsen, dan worden die door het landelijke callcenter ongedaan 
gemaakt.' Zo had zij pas nog iemand die recht had op een 
AstraZeneca-vaccin, maar waarvoor de huisarts het beter vond om Pfizer 
toe te schrijven. 'Het is nog pijnlijker als je zoiets wel toezegt maar 
dat het uit het systeem verdwijnt.'

Directeur Jacqueline Baardman ziet hoe haar crisispersoneel van het 
eerste uur lijdt onder de centralisering die sluipenderwijs is 
opgetreden, vertelt zij in een glazen kantoor aan de rand van het 
opvallend lege hoofdgebouw van de GGD Noord- en Oost-Gelderland. Haar 
meer dan duizend werknemers werken niet meer hier maar vooral thuis, op 
een van de vele test- of vaccinatielocaties in de omgeving, of ze 
bemannen de bellijnen vanuit het nieuw aangeworven kantoorpand in 
Zutphen. 'Er zijn nu landelijke projectorganisaties die onder vrij 
directe aansturing van het ministerie van Volksgezondheid staan', zegt 
ze. 'Alles is geuniformeerd en volgens mij moet dat ook zo. Het blijft 
belangrijk om lokaal ingebed te zijn, contact te houden met huisartsen, 
ziekenhuizen, brandweer en politiek. Maar een van de grote lessen van 
het afgelopen jaar waar het na de crisis veel over zal gaan is dat we 
geen landelijk systeem hadden voor infectieziekten. Dat we nu een lijn 
trekken is logisch.'

De Gemeentelijke Gezondheidsdiensten (GGD'en) zijn in Nederland, zoals 
de naam verraadt, lokaal georganiseerd. Ze vallen onder wethouders, maar 
met het uitbreken van de pandemie zijn zij op slag het uitvoerend 
ambtenarenapparaat geworden van minister Hugo de Jonge. Dat is wettelijk 
zo geregeld en wordt nu, vooral rondom het vaccineren, stapsgewijs 
realiteit.

'Wij hebben niet meer de autonomie of het mandaat, maar krijgen wel de 
kritiek', zegt een covid-projectleider. Het is het slechtste van twee 
werelden: GGD'ers incasseren de kritiek voor beleid waar ze zelf 
nauwelijks meer invloed op hebben. Wat daarbij niet helpt is dat de 
landelijke koepelvereniging die tot voor kort zeer klein was en vooral 
als doel had om afstemming tussen GGD'en te bewerkstelligen, het 
doorgeefluik is geworden van ministerieel beleid. Zowel de communicatie 
als de beleidsafdeling van de koepelverenigingen krijgt instructies van 
het RIVM en het ministerie, maar draagt die vervolgens onder de eigen 
GGD-vlag uit.

'Euhh... wisten we dit?' appt Anneloes Vos naar haar collega's op zondag 
14 maart. Het is iets voor elf uur 's avonds en terwijl ze de 
weekendupdate van haar manager leest, komt de NOS met een pushmelding. 
Daarin staat dat Nederland voorlopig stopt met het AstraZeneca-vaccin.

'Mijn eerste gedachte was: er staan voor morgenochtend 324 mensen 
ingepland, wie belt hen af?' Tijdens een nachtelijk overleg tussen Vos 
en een handvol leidinggevenden die nog wakker zijn, bespreken ze die 
vraag. Ook schroeven ze de beveiliging op uit angst voor boze mensen op 
vaccinatielocaties en delen ze hun frustratie dat ze weer op deze manier 
zijn verrast door hun minister.

Een van hen vat de route van Den Haag naar de uitvoerende ambtenarij als 
volgt samen: 'De minister neemt een besluit, dat besluit moet naar de 
koepelvereniging GGD-GHOR, die praten met de landelijke 
projectorganisatie, die gaat dat weer uitrollen naar alle GGD'en en 
ergens in dat proces heeft de minister allang een persconferentie 
gegeven en staat het al op alle nieuwssites.'

De volgende ochtend blijkt dat de koepelvereniging sms'jes stuurt naar 
mensen met een vaccinatie-afspraak om ze te waarschuwen niet te komen. 
Ook hebben veel mensen het landelijk nieuws gezien en daaruit 
geconcludeerd dat hun afspraak is vervallen.

Ingewikkelder zijn de reacties van mensen die wel zijn gekomen voor hun 
langverwachte prik, die ontsteken soms in woede. Mensen die op 
zondagavond nog wel zijn geprikt, enkele uren voordat de prikstop werd 
afgekondigd, bellen boos op. 'Hoe kan het dat jullie mij hebben 
gevaccineerd terwijl jullie allang wisten dat er risico's waren?'

De facto uitvoeringsambtenaren staan zo keer op keer vol in de wind 
vanwege beslissingen die zij zelf niet nemen. Als Brussel en Den Haag 
slecht onderhandelen over vaccin-inkoop of AstraZeneca minder flacons 
levert dan beloofd, kijken mensen naar de GGD. Aan talkshowtafels werpen 
mensen als Peter R. de Vries verontwaardigd vragen op over waarom 'er 
niet dag en nacht gevaccineerd wordt'. Boegbeeld van de ziekenhuizen, de 
Rotterdamse ziekenhuisbestuurder Ernst Kuipers, herhaalt in interviews 
dat ziekenhuizen graag bijspringen als het prikken bij de GGD niet 
opschiet.

'Hij roept dat zij er wel klaar voor zijn. Ja dat snap ik, dat zijn wij 
ook', zegt Henriette Hoogerheiden, projectmanager vaccineren. Twee weken 
geleden nog sloot zij tijdelijk een zevende vaccinatielocatie omdat 
niemand daar iets te doen had. 'Wij staan klaar, wij willen prikken. De 
weekenden doen wij al en de nacht mag daarbij als het nodig zou zijn. 
Maar zolang er geen vaccin is, kan geen enkele partij prikken, zelfs 
Kuipers niet.'

Hoogerheiden werkt pas een paar maanden bij de GGD en worstelt met de 
felle kritiek op haar nieuwe werkgever. 'Nu ik hier werk zie ik dat met 
de vinger gewezen wordt naar een organisatie die feitelijk het einde van 
een keten is.' Half december kreeg zij de opdracht om 'ergens in 
januari' een vaccinatielocatie te openen. Toen het eenmaal januari was 
en er maatschappelijke verontwaardiging ontstond omdat Nederland wel 
heel ver achterliep op andere Europese landen, besloot de minister om te 
versnellen. De GGD vervroegde braaf zijn deadline, een enkele regio 
begon zelfs een week eerder.

'Op de legendarische maandagochtend 1 februari was er een spoedoverleg 
waarin werd gezegd dat wij de volgende dag moesten verdrievoudigen', 
zegt Hoogerheiden. 'Binnen 24 uur dus, met als boodschap: alles wat je 
vanaf morgen niet kunt wegprikken moet je inlopen in de dagen daarna. 
Wij hadden gelukkig al een extra locatie klaarstaan. Nadat wij de 
openingstijden verruimden tot tien uur 's avonds stonden wij opnieuw 
klaar, zelfs na zo'n vraag.'

De hectiek, het snelle schakelen en vaccinleveranties die haperen, ze 
begrijpt het. 'Ik vraag me alleen af hoe wij dat beeld moeten 
ontkrachten dat het hier altijd fout gaat. Wij doen ons stinkende best 
en hebben rond het vaccineren nog nooit niet geleverd. Maar naast die 
werkelijkheid is er een politieke werkelijkheid ontstaan waarbij naar 
ons als partij wordt gewezen als schuldige.'

Aan een muur van de kamer van de artsen infectieziekten hangt een groot 
A3-papier met daarop: 'Veerkracht ontwikkeling door verschillende 
copingstrategieen'. Met tips als 'zoek afleiding', 'situatie 
accepteren', 'sociale steun zoeken' en 'uitzoomen en relativeren'. Het 
zijn adviezen die GGD-medewerkers hebben opgesteld voor de 
uitzendkrachten die aan de telefoons de stijgende onvrede verwerken.

'Verwachtingen die niet uitkomen zijn moeilijk te verteren', zegt 
epidemioloog Caroline Timmerman. 'Wij accepteren niet dat ons dingen 
overkomen die wij niet direct kunnen oplossen. Die frustratie zie je 
overal, die voelen mensen hier ook.' Ze verwijst naar de 
persconferenties die al maandenlang vooral een aankondiging van 
uitgestelde hoop zijn. Al ziet zij in haar regio, die ze op haar vele 
schermen vol cijfers en grafieken in de gaten houdt, een lichtpuntje. 
'Hier is een ramp voorkomen', ze wijst naar de zeer steile piek van 
begin januari. Dat lijntje begon eind vorig jaar te klimmen maar is 
begin dit jaar weer ingestort.

Het is het aantal besmettingen in verpleeg- en verzorgingstehuizen. Door 
een combinatie van personeelstekorten en snelle virusverspreiding ging 
het op die plaatsen zo slecht dat instellingen soms mensen aan hun 
deuren moesten weigeren of huidige inwoners niet meer konden verzorgen. 
'Als vijftig procent van je inwoners ziek wordt en een groot deel 
daarvan overlijdt, dan is dat echt verschrikkelijk', zegt Timmerman. Nu 
kunnen ze daar weer even ademhalen: hun inwoners zijn als eerste 
Nederlanders gevaccineerd. 'Het probleem is daar nu weg, de 
tachtigplussers zijn gered.'

De grimmige grafieklijnen van Timmerman illustreren hoe keuzes op het 
allerhoogste niveau levensreddend en levensveranderend kunnen zijn. Ze 
onderstrepen ook de keuze die daarbij is gemaakt. Zo is er begonnen met 
het vaccineren van de allerzwaksten in zorginstellingen in plaats van 
bijvoorbeeld vijftig- en zestigplussers die ic's in ziekenhuizen 
bevolken. 'Wat is een slimme keuze? Welk mensenleven is meer waard?' 
zegt Timmerman. 'Dat zijn belangrijke ethische vraagstukken waar wij als 
GGD niet over beslissen.'

Wat de GGD is voor uitvoering, is de Gezondheidsraad voor strategische 
en morele afwegingen. Zij brachten het advies uit over de volgorde van 
vaccineren, Hugo de Jonge zette dat om in beleid. Vorige week kwam de 
Gezondheidsraad opnieuw met een ingrijpend advies: stop met het 
toedienen van AstraZeneca aan mensen onder de zestig jaar. Als de 
minister dat enkele uren later overneemt zijn ze in Warnsveld deze keer 
dus niet verrast. Wel zucht een aantal medewerkers als ze de 
pushberichten lezen: GGD stopt met AstraZeneca. 'Nu is het weer alsof 
wij dit hebben besloten.'

Ze vrezen dat het slechte nieuws opnieuw invloed zal hebben op de 
vaccinatiebereidheid. 'Afsprakenslots liepen altijd meteen vol zodra wij 
ze openzetten', zegt Vos. 'Het lijkt erop dat mensen overslaan in de 
hoop dat ze dan voor een ander vaccin in aanmerking komen.' Een oproep 
aan 70- en 72-jarigen om zich nog voor het ontvangen van een uitnodiging 
alvast online aan te melden voor een Pfizer-prik gaat in de dagen daarna 
viraal.

Hoogerheiden kijkt ondertussen aan tegen haar voorraad 
AstraZeneca-vaccins, die groot genoeg was geweest om de komende weken 
door te prikken. Vanwege de vaccinatiestop zullen die voorlopig op de 
plank blijven liggen om verspilling te voorkomen. De vijfhonderd 
medewerkers die zij de afgelopen maanden heeft aangenomen, kunnen 
opnieuw niet volledig 'op stoom' komen.

Steeds vaker duiken bij vaccinatielocaties mensen op om te vragen of zij 
alsjeblieft de spillage - het vaccin dat over is aan het einde van de 
dag - ingespoten kunnen krijgen. Soms lopen de gemoederen daarbij zo 
hoog op dat de beveiliging ingrijpt.

'Er komt binnenkort een nieuwe landelijke lijn waarmee we op advies van 
artsen het vaccin dat over is beter mogen verdelen', zegt Hoogerheiden. 
'Maar ook tot die tijd geldt: wij mogen niet voor God spelen.'

--------
(c) 2021 De Groene Amsterdammer