[D66] Trouw: De ongeloofwaardige witheid van Jezus

[R.O.]

(Trouw wordt steeds radicaler...)

trouw.nl:
12/9

De ongeloofwaardige witheid van Jezus
Whitewashing


In de kerk en in de kunsten wordt Jezus witter geportretteerd dan 
historisch gezien geloofwaardig is. Om dat onjuiste en kwalijke beeld te 
doorbreken portretteren sommige kunstenaars hem dus als donkere man. 
'Het is gezond verstand.'
MARIJE VAN BEEK

Op de eerste afbeeldingen die van Jezus gemaakt zijn, in de eerste eeuw, 
is hij een witte man. Zo werd hij vervolgens eeuwenlang geportretteerd 
in de Europese kerk- en kunstgeschiedenis. Toen de BBC ruim twintig jaar 
geleden een team van wetenschappers vroeg historisch onderzoek te doen 
naar het uiterlijk van Jezus, bleek daar weinig van te kloppen. Hij was 
een donkere man, met dichte zwarte krullen, zoals te zien is aan de 
reconstructie die van klei werd gemaakt.

Maar al is de witheid van Jezus al geruime tijd niet geloofwaardig meer, 
het beeld blijkt lastig uit te roeien. Een van de redenen daarvoor is 
dat de katholieke kerk nog lange tijd dwingend bleef voorschrijven dat 
Christus als witte man afgebeeld werd, zegt Guus van den Hout, kenner 
van religieuze kunst en voormalig directeur van Museum Catharijneconvent.

In de jaren zestig begonnen enkele Nederlandse, Duitse en Vlaamse 
kunstenaars die werk maakten voor de kerk daartegenin te gaan. "Maar zij 
kregen weinig voor elkaar, vooral omdat de religieuze kunst er vanaf die 
tijd plots weinig meer toe deed. Door de voortschrijdende secularisatie 
was er amper meer vraag naar christelijke kunst."

Inmiddels zijn er over de hele wereld kunstenaars, ook in Nederland, die 
Jezus hebben geportretteerd als donkere man. Of als zwarte man, want er 
is ook de theorie die ervan uitgaat dat Jezus zwart was. Dat gaat terug 
op de gedachte dat Egyptenaren zwart waren, en Jozef en Maria daar niet 
heen zouden zijn gevlucht als ze daar erg zouden zijn opgevallen.

De kunstenaars richten hun pijlen op het beeld van Jezus in het 
collectief bewustzijn. Daar moet Jezus niet meer wit zijn, is het doel.
'Een witte Jezus ondermijnt de spirituele waarde van donkere mensen'

Blond haar, blauwe ogen. Zo kreeg beeldend kunstenaar, conservator en 
filmmaker Felix de Rooy het beeld van Jezus mee in de kerk op Curaçao, 
waar hij opgroeide. Niet alleen Jezus was wit, vertelt hij. "Ook de 
fraters en de nonnen waren wit. De heiligen op bidprentjes waren 
allemaal wit. De engelen ook. Ja, en als Gods zoon wit is, dan moet hij 
zelf ook wel wit zijn natuurlijk."

Het was niet dat iedereen dat voor lief nam. De kunstenaar Charles 
Corsen, een vriend van zijn vader, maakte in de jaren vijftig al een 
portret van een Zwarte Madonna. "Mijn vader maakte daar een gedicht bij. 
Ik had al vroeg door: als Jezus bestaan heeft, was hij in elk geval niet 
wit. Hij was sowieso bruin, en het kan goed zijn dat hij vrij donker 
was. Je had lang voordat hij geleefd zou hebben al Joden in Ethiopië, er 
zijn ook mensen die geloven dat hij van hen afstamde."

Al in de jaren zeventig duiken er donkere Christussen op in zijn eigen 
werk. Een van die vroege werken is binnenkort te zien in het Stedelijk 
Museum. Het hangt nu nog bij hem thuis in een zijkamer. Hij laat het 
zien: "Kijk, hij schreeuwt, en is in revolte, tegen het beeld wat altijd 
van hem werd gemaakt, wat niet klopte. Vandaar de penselen in zijn hand."

Jezus afbeelden als witte man is een teken van witte suprematie, zegt De 
Rooy. "Dat wordt wel duidelijk als je ziet wat de context is waaruit dat 
voortkomt. Jezus staat voor reinheid en heiligheid. De duivel werd 
meestal als zwart afgebeeld. In de hele beeldgeschiedenis zie je dit 
stereotype denken terug, met alle gevolgen van dien."

Lange tijd verzamelde De Rooy beelden van donkere mensen in de westerse 
populaire cultuur. Ruim dertig jaar geleden maakte hij er een 
tentoonstelling van. 'Alhoewel je huidje zwart was zal je hartje wit en 
rein zijn', zegt hij een oud versje na. "Daar zit het idee in dat er 
iets mis is met donkere mensen, en dat ze gewassen moeten worden. Een 
idee dat ook in veel zeepreclames is gebruikt. Donkere mensen werden 
steevast afgebeeld in aanbidding voor Jezus, wachtend op de verlichting 
van het christendom. En de Bijbel is ook gebruikt om zwarte mensen te 
doen geloven dat ze slecht waren, en tot slaaf gemaakt mochten worden. 
Uit alles blijkt de ondermijning van de spirituele waarde van donkere 
mensen."

Overal ter wereld geven mensen Jezus in hun spiegelbeeld weer: zo heeft 
hij in Mexico vaak meer Indiaanse trekken, zegt De Rooy. "Maar geen 
andere groep heeft het ingezet als propaganda en over de hele wereld 
verscheept om dat beeld op te dringen. Dat was alleen de katholieke kerk."

Het is tragisch dat het juist door de kunst is dat het beeld van een 
witte Jezus nog gebrand blijft in het onderbewustzijn, zegt De Rooy. 
"Maar het is niet ingewikkeld om daar iets aan te veranderen. Je hoeft 
alleen maar je gezonde verstand te gebruiken."
'We zijn allemaal opgelicht'

Kunstenaar Raul Balai schilderde laatst nog een zwarte Jezus. Dat hij zo 
lang als wit is afgebeeld, is het ultieme voorbeeld van whitewashing van 
onze geschiedenis, zegt hij. "De witte Jezus is een falsificatie, want 
we weten uit welk gebied hij komt: uit Palestina. We zijn allemaal 
opgelicht met de prenten uit de kinderbijbel."

Een witte Jezus is ongeloofwaardig, maar een Midden-Oosters uiterlijk is 
nog een beetje te licht, zegt Balai. "Hij was zwart. Je ziet in de 
reconstructie die de BBC ooit maakte, met archeologen en wetenschappers, 
dat het beeld meer naar Afro ging. In het bijbelboek Openbaringen gaat 
het over het haar van Jezus, dat eruitzag als lamswol. En de Kanaänieten 
of Israëlieten kwamen oorspronkelijk uit het zuiden van de Sahara."

Het schilderij maakte hij samen met beeldend kunstenaar Brian Elstak, 
'Black Jesus aka Fuck Cracker Christ', noemden ze het. Het maakte 
onderdeel uit van de tentoonstelling 'Hier. Zwart in Rembrandts tijd', 
die tot vorige week te zien was in het Rembrandthuis. "Wij waren als 
tentoonstellingsontwerpers, conceptueel adviseurs en curatoren moderne 
kunst betrokken bij de tentoonstelling. Bij het ontwerp daarvan bleek 
dat er een beeldengalerij zou komen waarin een aantal werken te zien was 
van Jezus, die als witte man wordt afgebeeld, met donkere mensen als 
bijfiguren, vertelt Balai. Wij vonden meteen: een witte Jezus heeft 
niets te zoeken in een portrettengalerij van zwarte mensen. Gooi het er 
alsjeblieft uit, zeiden we."

Maar dat voorstel kwam er niet doorheen. Dus besloten Balai en Elstak 
een andere oplossing te zoeken, en maakten ze samen de zwarte Jezus. "Zo 
konden we in elk geval deze kwestie aan de orde stellen, en hopelijk 
iets veranderen aan dat Jezusbeeld dat ons dwars blijft zitten."

Zijn ouders komen allebei uit een katholieke context, en hij kreeg het 
beeld van een witte Jezus mee in de kinderbijbel, vertelt Balai. "Voor 
mij is het: God oké, religie nee. Het is een van de pijlers waarop 
kolonialisme, wereldverovering, rasdenken en slavernij werden gebouwd. 
Daar is een witte Jezus een heel groot onderdeel van. Als je zegt dat 
Jezus wit is, dan is God dus wit. En koningen en heersers werden dan 
weer gezien als representanten van God. Zo is er uit naam van het 
christelijke geloof eindeloos veel onderdrukking geweest: geweld, 
verkrachting, dominantie, waar mensen over de hele wereld onder geleden 
hebben."

Hij denkt dat we absoluut af moeten van de witte Jezus. "Het is kwalijk 
en schadelijk voor iedereen. We moeten onszelf als wereldgemeenschap als 
het ware gaan herprogrammeren. Want het witte denken gaat nog steeds 
door. Als je nu 'dokter' of 'hand' intikt in Google, dan krijg je alleen 
maar witte mensen als resultaat te zien. En sensors van 
handzeepautomaten herkennen vaak een zwarte huid niet. Dat slaat nergens 
op, als je naar de wereldpopulatie kijkt."
'Jezus is in het collectief bewustzijn wit, al weten we dat hij uit 
Palestina komt'

Op de foto van Bas Uterwijk kijkt Jezus je recht aan, met een ietwat 
lome blik, en een vriendelijke mond. Het lijkt een foto-opname, maar het 
is een artistieke impressie, gemaakt met een computerprogramma dat 
drijft op kunstmatige intelligentie. Afgelopen zomer ging het beeld de 
hele wereld over. Via internet belandde het in Iraanse kranten, op de 
Turkse tv, en ook in Brazilië kwam het groot in het nieuws.

'Zijn' Jezus werd enthousiast ontvangen in het Midden-Oosten, 
Noord-Afrika en Zuid-Amerika, waar mannen zich in de man herkenden. 
Uterwijk snapt dat wel. "De geschiedenis wordt veel te veel overheerst 
door machtige witte mannen. Zo is in het collectief bewustzijn Jezus 
wit, al is het misschien latent. We zijn allemaal met dat beeld 
opgegroeid. Ook al weten we intussen dat mensen er in Palestina niet zo 
uitzien. Het is zo scheef: hoe we dat geloof eerst ergens vandaan hebben 
gehaald, en dan uit naam van dat geloof elders zijn gaan huishouden."

Uterwijk gebruikte voor het portret onder meer het onderzoek naar Jezus' 
uiterlijk dat de BBC twintig jaar geleden liet doen voor een 
documentaire. Jezus heeft daar een donkere huid, en kort, bijna kroezig 
haar. "Er is helemaal geen historisch materiaal: de vroegste afbeelding 
van Jezus is van honderden jaren nadat hij geleefd zou hebben. De 
BBC-reconstructie is het enige beeld dat we hebben dat een beetje op 
feiten gebaseerd is. Maar die figuur ziet eruit als een pop zoals die 
door forensische opsporingsdiensten wordt gemaakt. Je voelt er niks bij."

Achter zijn computer kon hij Jezus als het ware tot leven wekken, 
vertelt hij. "Het systeem kan een bijna fotorealistisch beeld van een 
mens creëren dat we als zeer geloofwaardig ervaren. Dat doe je door 
kunstwerken en portretten in te voeren, daar gaat de computer mee 
rekenen. Ik heb onder meer de Fajoemportretten toegevoegd, uit het 
midden van de derde eeuw, dat komt het dichtste bij de tijd en regio 
waarin Jezus leefde."

Van tevoren was hij nog bang geweest dat er controverse zou ontstaan. 
"Als je met raciale kenmerken bezig bent, begeef je je op een terrein 
waarmee je op internet een enorme beerput van ellende over je heen kunt 
krijgen. Maar ik krijg bijna alleen maar zeer positieve reacties. Zelfs 
evangelische Amerikaanse christenen doen er niet negatief over. Ik krijg 
fanmail, van mensen die me vertellen dat ik ze geraakt heb. Misschien 
ook omdat het een ontwapenend beeld is. En ik krijg ook heel 
enthousiaste mails over de andere historische figuren die ik maak, 
bijvoorbeeld uit Frankrijk over mijn portret van Napoleon."

Of misschien scheelt het dat het gezicht van de Jezus van zijn foto niet 
goed vast te pinnen is op één etnische groep, zegt Uterwijk. "Het heeft 
iets mediterraan-Midden-Oosters, maar het loopt door tot in India. Je 
hebt deze gezichten in heel Europa en Amerika. Ik denk wel dat dat recht 
doet aan het Palestina van toen, dat was ook een enorme smeltkroes. Heel 
veel mensen herkennen zich erin. Het kan ook zijn omdat het Jezus is, en 
hij daarmee vanzelf een beetje die magie heeft."