[D66] Ouwe liedje: GGD Noord- en Oost-Gelderland: 'Voor wie doen wij dit nog?' (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #383)

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   Groene Amsterdammer #43
Datum:  21 oktober 2020
Auteur: Coen van de Ven
URL:    https://www.groene.nl/artikel/voor-wie-doen-wij-dit-nog


Corona: Een week bij GGD Noord- en Oost-Gelderland
'Voor wie doen wij dit nog?'
--------------------------------------------------
De medewerkers van de GGD in het Gelderse Warnsveld zijn doodmoe van het 
keiharde werken sinds het begin van de coronacrisis. En nu vragen zij 
zich af: hoeveel zin heeft ons werk als de rest van de samenleving er 
lustig op los blijft leven?

'Iedereen heeft het over walkby-management, ik heb het liever over lie 
down-management.' Ashis Brahma ligt languit op een bank in het pand van 
GGD Noord- en Oost-Gelderland. Naast zijn werk als arts infectieziekten 
draait hij ook diensten als forensisch arts, vannacht sliep hij slechts 
anderhalf uur. 'Daarom werk ik vandaag liggend, mijn geest is scherp, 
maar mijn lichaam rust.' De bank die de arts heeft uitgekozen staat 
naast het espresso-apparaat waar nieuw geworven bron- en 
contactonderzoekers hun koffie halen. In principe is hun werk vastgelegd 
in richtlijnen, maar voor de talloze afwijkende casussen en gevoelige 
uitbraken raadplegen zij nog altijd artsen. Naast de bank vormt zich een 
lange rij.

'Ik heb net het verpleeghuis in de Achterhoek gesproken. Het aantal 
besmettingen gaat er maar door', zegt een nieuwe medewerker. 'Twintig 
nieuwe besmettingen gisteren, vandaag alweer 25. Er zijn al mensen 
overleden.'

'Dat worden er sowieso meer', zegt Brahma beslist. Hij besluit opnieuw 
dat iedereen preventief getest moet worden. De vragen daarna gaan over 
de uitbraak in een fysiotherapiepraktijk, een seksclub en een 
asielzoekerscentrum. Dan is het de beurt aan een verpleegkundige die is 
bijgesprongen als contactonderzoeker. Op een papiertje heeft ze het 
hoofdpijndossier van de dag samengevat: een verkouden 
jeugdzorgmedewerker is toch gaan werken in een instelling met veertig 
pubers en het is vrijdagmiddag. Over enkele uren zal iedereen op verlof 
naar huis gaan, terug de samenleving in. Terug naar ouders en misschien 
zelfs grootouders. 'Ik ken die instelling', zegt Brahma. 'Het is er 
gemixt, jongens en meisjes. Die kinderen kruipen over elkaar heen, 
hebben veel contact. Het is geen gesloten afdeling, dus we kunnen 
niemand dwingen om op het terrein te blijven.' Hij denkt even na. 'We 
moeten de ouders proberen te overtuigen dat ze hun kinderen niet 
ophalen, kun je dat zelf aan?'

De nieuwe collega knikt, maar besluit het dan samen te gaan doen met Bo 
Visser, een ervaren verpleegkundige. De klok tikt, het zal lastig worden 
om al die kinderen uit veelal sociaal zwakke milieus te vertellen dat ze 
vlak voor het weekend toch niet naar huis moeten gaan.

Brahma ligt nog altijd languit, met zijn ene hand ondersteunt hij zijn 
hoofd, met de andere hand houdt hij een telefoon voor zijn gezicht 
waarop de directeur van een slachterij in de omgeving te zien is. Samen 
overleggen ze over hoe de directeur het beste zijn personeel kan testen. 
Als Brahma dat gesprek afrondt, staat de nieuwe coordinator van de 
covidafdeling voor hem. 'Ashis, je zit niet op je plek... niet iedereen 
kan je vinden zo.' Brahma wordt boos, legt nog eens uit wat lie 
down-management is en besluit nog even te blijven liggen. De coordinator 
beent weg, hier is het laatste woord nog niet over gezegd.

Ashis Brahma leest inmiddels een e-mail van Caroline Timmerman, een van 
de zeven epidemiologen van de GGD in Warnsveld. Het grafiekje dat ze 
heeft verstuurd krult spectaculair omhoog, het betreft het aantal 
besmettingen in de regio. Waar in augustus aarzelend de vraag werd 
gesteld of de rimpelingen een voorbode waren van een tweede golf, is het 
nu glashelder dat de tweede golf metershoog is. 'We beginnen weer van 
voor af aan', verzucht Brahma. 'Wij lopen met besmettingen twee weken 
achter op Nijmegen en vijf weken op Amsterdam en Rotterdam. Dat is al de 
gehele crisis zo.'

Epidemioloog Timmerman ziet die trend inderdaad terug in haar cijfers, 
die pluist ze sinds het begin van de crisis uit. Zo zag zij hoe 
Nederland de afgelopen weken langzaam afstevende op een herhaling van 
zetten: capaciteitsproblemen bij zorginstellingen in de regio, overvolle 
ziekenhuizen en uiteindelijk een lockdown. Terug naar waar het allemaal 
begon.

Het is de grote frustratie bij vrijwel iedereen in het pand. Al sinds 
augustus waarschuwen ze voor oplopende cijfers en manen ze mensen om 
binnen te blijven. Maar daar wilde vakantie vierend Nederland niet aan 
en beleidsmakers in Den Haag eigenlijk ook niet. De minister trouwde, de 
economie moest blijven draaien en in plaats van maatregelen kwamen er 
'dringende adviezen'. Ondertussen transformeerde de GGD in Warnsveld, 
die De Groene Amsterdammer al een half jaar volgt, van een provisorische 
crisisorganisatie waar plakbriefjes aan de muren hingen en soldaten door 
de gangen liepen, in een geoliede machine. Het aantal bron- en 
contactonderzoekers vervijfvoudigde. Gedurende de dag wordt een 
niet-aflatende hoeveelheid 'neus-swabs' en 'keel-swabs' het pand in 
grote bruine dozen in- en uitgereden. Vanuit hier worden die gebracht 
naar teststraten in de regio, die zich uitstrekt van Harderwijk tot 
Winterswijk.

Intussen leefde de samenleving er in absentie van maatregelen lustig op 
los en begon zo langzaam uit de pas te lopen met de opschalingsoperatie 
van de GGD: het aantal besmettingen nam sneller toe dan het aantal bron- 
en contactonderzoekers. Halverwege september zag Timmerman het echt 
misgaan, het aantal besmettingen in Noord- en Oost-Gelderland brak door 
de eerste signaalwaarde van vijftig besmettingen per honderdduizend 
inwoners heen. 'Als dat in Duitsland gebeurt, treden er automatisch 
extra maatregelen in werking. Maar het vreemde is dat hier niets 
gebeurde. Er is wel een signaalwaarde bedacht, maar daar hangt geen plan 
of actie aan vast. Op het landelijke RIVM-dashboard bleven wij groen, 
terwijl we inmiddels als een van de laatste plekken in Nederland de 
status van 'zorgelijk' hadden bereikt.'

Timmerman besloot het ministerie te mailen om ze te wijzen op het 
verouderde beeld. Pas na twee weken kwam er antwoord, de status werd 
aangepast. 'Het probleem is: wij zijn alweer door de volgende 
signaalwaarde gebroken, we zijn nu 'ernstig'', zegt de epidemioloog 
aarzelend. 'Ik hoop dat het niet weer tien dagen duurt voor dat wordt 
aangepast, zo zijn we steeds te laat.' Sinds de laatste persconferentie 
heeft Nederland een routekaart die ervoor moet zorgen dat op signalen 
sneller maatregelen volgen, Timmerman hoopt dat dat gaat werken. De 
kaart op haar beeldscherm kleurt inmiddels bijna volledig rood.

'In alle eerlijkheid, ik maak mij meer zorgen over deze golf dan over de 
eerste', zegt Jacqueline Baardman, directeur publieke gezondheid. 'Niet 
zozeer over de GGD, wij staan er wel en hebben een grotere organisatie 
dan ooit. We hebben maximaal opgeschaald, maar er is een grens aan 
hoeveel wij kunnen doen. Wij zijn het einde van de pijplijn. Het begint 
aan de voorkant, het gedrag van mensen moet uiteindelijk tot minder 
besmettingen leiden. Ondertussen krijgen wij steeds minder zicht op het 
virus, we sturen steeds meer op grote risico's.'

Het contrast met augustus is groot. Toen sprong het legertje van 
verveelde contactonderzoekers in Warnsveld nog bij toen het aantal 
besmettingen in Rotterdam overliep en gingen ze de uitbraken in het 
eigen gebied te lijf. 'Dit was een uitbraak bij een voetbalvereniging, 
waar tijdens een feestje met 150 mensen het halve dorp werd besmet', 
zegt Caroline Timmerman, wijzend naar een piekje in de grafiek van toen. 
'Met contactonderzoek, het sluiten van cafes en in samenwerking met de 
burgemeester hadden we het virus er zo onder. Binnen twee weken was het 
weg.'

Zoiets zou nu nog maar lastig gaan. Het virus is zo wijdverspreid dat de 
GGD het bron- en contactonderzoek heeft teruggeschroefd. Niet elk 
contact wordt meer nageplozen. Mensen die besmet zijn krijgen slechts de 
waarschuwing om zelf hun naasten te informeren en om standaardbrieven 
door te sturen. Het beeld van hoe het virus zich verder verspreidt wordt 
daarmee troebeler. De GGD blust nog wel brandjes, maar moet zichzelf 
keer op keer afvragen welk brandje prioriteit heeft. 'Wij zien grote 
clusters van besmettingen op scholen, bij sportclubs en in 
verpleeghuizen. Per dag zien we ongeveer zestien besmette docenten terug 
in de cijfers. We weten zeker dat dit soort clusters ook in bedrijven 
bestaan, al zien we die niet terug in de cijfers. Zij testen steeds 
vaker commercieel, omdat dat sneller is, maar die testbureaus houden 
zich niet altijd aan de meldplicht waardoor wij niet precies weten wat 
daar gebeurt.'

Keer op keer blijkt dat landelijke cijfers een onderrapportage zijn. Ook 
als het gaat om het aantal corona-overledenen. 'Soms bel je iemand op 
die al overleden blijkt te zijn. Dat is echt naar', zegt een 
contactonderzoeker die al enkele weken meedraait.

'Ik maak me op dit moment erg druk om de sterftecijfers', zegt 
Timmerman. 'Bij de eerste golf testten we heel laat in het ziekteproces 
en lagen positief testen en overlijden dichter bij elkaar. Nu testen wij 
mensen bij de eerste snottebel, het kan goed zijn dat die mensen na een 
week doodgaan. Wij hebben als GGD dan geen contact meer. De kans dat wij 
terughoren of iemand in het ziekenhuis is komen te liggen of zelfs is 
overleden, is heel klein.'

Sommige instellingen laten dat wel weten, andere niet. Het probleem dat 
zich hier volgens Timmerman wreekt is dat er wel een wettelijke plicht 
is om coronabesmettingen te melden - die komen bij de GGD binnen - maar 
dat zo'n meldplicht niet bestaat voor ziekenhuisopname of coronasterfte. 
'Wij krijgen steeds de schuld dat dat dodental, dat elke dag op 
nieuwswebsites staat, niet klopt. Maar wij kunnen dat getal niet 
bijhouden.'

Andere kritiek die de GGD veel krijgt is dat ze nog altijd te weinig 
contactonderzoekers hebben aangenomen. Maar het is een illusie te denken 
dat je dit zomaar oplost met nog meer uitzendkrachten, zegt arts 
infectieziekten Marieke Dimmendaal. In de hoek van het pand vertelt ze 
verslagen hoe ze opziet tegen de tweede golf, aan de andere kant van de 
hal wordt het zoveelste klasje enthousiaste nieuwe collega's opgeleid. 
'Ook daarmee red je het niet. Je kunt wel een extra lap op een 
drijfnatte vloer gooien, maar de kraan moet gewoon dicht. Die knop 
hebben wij niet, die heeft de samenleving. Wij zijn nu even niet meer de 
oplossing. Begrijp me niet verkeerd, iedereen blijft hier hard werken, 
wij blijven echt wel dweilen, maar soms vraag ik mij af: voor wie doen 
wij dit nog?'

Dimmendaal zegt dit enkele uren voordat premier Mark Rutte en minister 
Hugo de Jonge een gedeeltelijke lockdown afkondigen. De verwachting is 
dat 'de kraan' stevig wordt dichtgedraaid, al weten ze bij de GGD als 
geen ander dat maatregelen ook negatieve impact hebben op de 
samenleving. Epidemioloog Caroline Timmerman en haar collega's 
onderzoeken al sinds de eerste golf 'de gezondheid en het welbevinden' 
van de meer dan achthonderdduizend mensen die wonen in de regio Noord- 
en Oost-Gelderland. In een onderzoek dat deze week verschijnt 
beschrijven ze hoe de meest kwetsbaren de hardste klappen krijgen. 'Denk 
aan groepen die al kwetsbaar waren voor de coronacrisis of groepen die 
kwetsbaar zijn geworden door de economische gevolgen van de crisis.'

De mensen over wie de GGD zich nu het meeste zorgen maakt zijn jongeren 
tot 27 jaar, laagopgeleiden en psychisch kwetsbaren. 'Over scholieren 
maakten wij ons ook zorgen', zegt een jeugdarts. De tijd die men naar 
een schermpje kijkt nam tijdens de schoolsluiting in de eerste golf 
onder deze groep spectaculair toe, net als gamen. Het plezier in school 
daalde van 56 naar 23 procent. Eenzaamheid steeg. 'Wat de 
langetermijneffecten zullen zijn op deze groep moeten we nog zien, maar 
zodra zij weer terug naar school gingen kregen zij in ieder geval hun 
structuur en vrienden terug. Ik hoop van harte dat er alles aan wordt 
gedaan om scholen niet meer te sluiten.' Al geldt niet voor alle 
kinderen dat ze inmiddels terug zijn. 'Je ziet dat sommige ouders hun 
kinderen thuishouden omdat ze tot kwetsbare groepen behoren of zelf bang 
zijn voor het virus. Die krijgen nog altijd thuisonderwijs en worden 
sociaal geisoleerd. Heel begrijpelijk, maar over de ontwikkeling van 
kinderen maken we ons grote zorgen.'

Uiteindelijk, zo leggen Timmerman en de jeugdarts uit, komt het neer op 
'veerkracht'. Bij jongeren tussen de achttien en de 27 die net hun leven 
aan het inrichten waren is die veerkracht minder aanwezig, zij lijden 
volgens het GGD-onderzoek ook meer dan andere leeftijdsgroepen aan 
alleen zijn en economische onzekerheid. 67 procent maakt zich zorgen 
over de eigen toekomst, terwijl dat bij andere groepen veel lager ligt. 
'Het is opvallend dat we het veel over ouderen hebben, terwijl die 
veerkrachtiger zijn', zegt Timmerman. 'Misschien komt dat door meer 
zekerheid en levenservaring.'

Laagopgeleiden kampen met soortgelijke problemen en zijn opvallend vaak 
bang. Zij krijgen overheidscommunicatie slecht mee, kunnen in veel 
gevallen lastiger thuiswerken en waren voor de crisis ook al 
kwetsbaarder. De allerarmsten onder hen kampen nu met hogere stookkosten 
en legere voedselbanken.

Al die facetten - onzekerheid, verveling, angst en eenzaamheid - namen 
het meest toe onder psychisch kwetsbaren. Hun professionele hulp kwam op 
afstand te staan, werd minder persoonlijk of verdween. In heel Nederland 
nam sinds het begin van de coronaperiode het aantal verwarde personen op 
straat toe, de ggz waarschuwde deze maand voor meer zelfverminking en 
suicidaliteit. 'Het is moeilijk om een vertrouwensband met hen op te 
bouwen', schrijft de GGD in Warnsveld in het onderzoek van deze week. 
'Mensen waren minder open, raakten sneller afgeleid en hadden angst voor 
hun privacy.' Tegelijkertijd zitten in deze groep ook de mensen die 
afhankelijk zijn van de instellingen waar de ene brandhaard na de andere 
ontstaat. Zij lijden dus onder maatregelen en het virus.

De woorden 'duivels dilemma' vallen vaak bij de GGD. In essentie gaat 
elk coronabesluit over de vraag wie wel en wie niet de prijs betaalt van 
deze crisis. 'Het is frustrerend dat we de klappen opnieuw zien in de 
hoek waar we ze eerder ook zagen', zegt Jacqueline Baardman. 'Als je 
kijkt naar de verpleeghuiszorg, de thuiszorg, de gehandicaptenzorg en de 
psychiatrie in onze regio, dan zie je toegenomen ziekteverzuim. Zij 
hadden altijd al krapte, die is er altijd geweest, maar die wordt door 
de coronacrisis nog zichtbaarder. Medewerkers moeten constant in 
quarantaine en raken zelf besmet. Je kunt wel je personeel afschalen, 
maar die mensen wonen bij je.'

'Heb je het een beetje naar je zin bij de seksclubs?' vraagt Ashis 
Brahma plagerig aan een collega-arts infectieziekten als ze even 
bijpraten op de gang. De afdeling infectieziekten - in een tijd die als 
lang geleden voelt goed voor ongeveer vijf fulltime banen - hield zich 
voorheen bezig met volksziekten zoals de griep, seksueel overdraagbare 
aandoeningen en inentingsprogramma's, maar komt aan die zaken nu minder 
toe. Met een grote syfilisuitbraak als gevolg.

'Het is tijdens de eerste lockdown te lang onder de radar gebleven en 
gaat nu gewoon rond', zegt de collega van Brahma. 'Het gaat om een 
circuit van swingersclubs waarvan de mensen in normale tijden gewoon 
waren getest, maar dat kon niet omdat onze soa-polies dichtgingen toen 
wij moesten opschalen. Alleen hoog-risicogevallen kwamen via de 
huisartsen en dermatologen nog binnen. Maar veel mensen meden ons, ze 
waren bang om tijdens een pandemie naar een afdeling infectieziekten te 
gaan.' Weer anderen schaamden zich ervoor dat ze stiekem toch contact 
hadden gehad met anderen en bleven om die reden weg.

Het tekent de krapte die ook bij de GGD zelf aanwezig is. Volgens de 
artsen worden uitgestelde jeugd- en reizigersvaccinaties het volgende 
probleem. De bron- en contactonderzoekers die nu het gebouw domineren 
zouden in theorie eindeloos via uitzendbureaus kunnen worden aangenomen, 
maar dat geldt niet voor het kernteam van vijf infectieartsen. Die 
GGD-vacature is in heel Nederland al moeilijk te vullen, laat staan in 
deze weidse plattelandsregio zonder universiteitssteden. Medewerkers van 
andere afdelingen hebben zich inmiddels omgeschoold tot gespecialiseerd 
verpleegkundige, maar de kleine kern blijft kwetsbaar. Er viel tijdens 
de eerste golf al eens een arts uit door een coronasterfgeval in zijn 
eigen familie en verpleegkundige Bo Visser werkte in maart en april zo 
hard dat ze overspannen thuis kwam te zitten.

In een zijkamertje op de flink uitgedijde afdeling infectieziekten 
overlegt zij met Brahma over hoe ze het deze keer gaan volhouden. 'Nu 
zijn we gelukkig sterker, we hebben extra krachten, maar er hoeft maar 
iets te gebeuren, zoals een zieke arts, en...' - ze knipt met haar 
vingers - 'we staan weer onder druk.' Brahma ziet er voor het eerst in 
maanden echt moe uit. Zijn ogen zijn donker, waterig en lichtrood. Zijn 
gesprek met de verpleegkundige wordt constant onderbroken door 
huisartsen die inbellen op een van de drie telefoons die voor hem op 
tafel liggen.

Er wordt op de deur geklopt, de nieuwe coordinator steekt haar hoofd om 
de hoek om te zeggen dat Brahma toch echt naar zijn plek moet: 'Ashis, 
we moeten praten.'

Hij explodeert. 'Wat is dit voor behandeling! Ik ben toch aan het werk? 
Ik heb niet eens gegeten vandaag! En nu is het probleem dat ik niet op 
mijn stoel zit. Ik wil niet meer met jou praten.'

'Niet zo tegen mij spreken, wij hebben zo een gesprek.' De coordinator 
slaat de deur dicht en loopt weg.

Dit soort spanningen komen de laatste tijd vaker voor, zegt het hoofd 
van de covid-afdeling enkele dagen later. Er kruipt chagrijn in de 
organisatie, mensen van het eerste uur zijn moe gestreden en moedeloos. 
Ze voelen zich genegeerd, hun signalen zijn gemist. Nederland schoot pas 
in actie toen de ziekenhuiscijfers opliepen, maar dat was eigenlijk te 
laat. 'De mensen hier zijn een half jaar lang gedreven door het gevoel 
'we fixen het samen'. Ik geloof dat mensen heel hard kunnen werken, 
zeker in de zorg. Maar niet aan je werk toekomen doet iets met je. Dat 
ze niet meer volwaardig contactonderzoek uitvoeren... dat is haast 
heilig hier', zegt ze. 'Wij moeten nu langzaam gaan inzien dat wij als 
GGD heel veel kunnen in de voorfase, als we de golf zien aankomen kunnen 
we waarschuwen, maar nu die er eenmaal is en niemand wat met die 
waarschuwing heeft gedaan, zijn wij even uitgespeeld. Dat heeft grote 
impact op onze mensen.'

Brahma is inmiddels uitgetierd en heeft een besluit genomen. Resoluut 
staat hij op en loopt het kamertje uit, door de draaideuren van het pand 
naar buiten, het pleintje over, de bloemenzaak in. De winkelier herkent 
hem, dit is zeker niet de eerste keer dat hij hier is. Samen zoeken ze 
zeventig gerbera's uit in verschillende kleuren die hij in een groot 
bruin papier mee terugneemt. Eenmaal binnen deelt hij ze een voor een 
uit aan de nieuwe bron- en contactonderzoekers. Ook de coordinator 
waarmee hij net nog ruzie had krijgt een bloem, die ze dankbaar in 
ontvangst neemt.

Hij zegt sorry. Ze lachen.

--------
(c) 2020 De Groene Amsterdammer