[D66] 'Herkomst'

[R.O.]

tijdgeest 21/11:


  Tussen Bosnië en Duitsland


  roman

Inwoners van Bosnië op de vlucht voor het geweld van Bosnische Serviërs 
in 1992.
Inwoners van Bosnië op de vlucht voor het geweld van Bosnische Serviërs 
in 1992.
'Een poëet en revolutionair' is Saša Stanišić. In 'Herkomst', geeft de 
Bosnische Duitser een virtuoos lesje in overleven.
ANNEMIEKE HENDRIKS

Herkomst is een boek over de vraag wat bij mij hoort', schrijft Saša 
Stanišić. Het is ook een boek over 'taal en schaamte'. Had niet zijn 
Joegoslavische oma hem gezegd dat hij als jongetje al niet kon liegen, 
maar wel altijd een loopje met de werkelijkheid nam en daarbij 
schaamteloos overdreef? Ga vooral zo door, zei oma.

Stanišić heeft oma's lesje goed in zijn oren geknoopt. Inmiddels 
veertig, laveert hij in Herkomst tussen zijn fantasierijke herinneringen 
aan het Bosnische Višegrad en die aan zijn nieuwe werkelijkheid in 
Heidelberg, waar hij de Duitse taal en cultuur zal veroveren. Višegrad 
is het stadje dat zijn ouders met hem, de 14-jarige zoon, in 1992 
vanwege de oorlog moesten ontvluchten. Soms keert Stanisic in Herkomst 
terug naar Bosnië. Vooral vanwege oma, die haar herinneringen aan het 
verliezen is terwijl hij de zijne verwerft. Hij ontmoet daar verre 
verwanten, die ook geestelijk ver van hem af staan, met hun: "We hebben 
het leven hier overleefd. De dood is het kleinere probleem."

Het ontwikkelde, maar ontwortelde gezin Stanišić behoort in Heidelberg 
tot de onderklasse. Geen van hen spreekt Duits. Maar Saša staat 
tenminste 'aan de deur van de Duitse taal': die van zijn nieuwe school. 
Op die deur staat 'ziehen', trekken. Hij probeert de deur open te duwen 
- heel herkenbaar voor Nederlanders, want zelfs voor ons, buurvolk, gaan 
deuren in Duitsland veelal 'verkeerd om' open.

Saša Stanišić grossiert in zulke kietelende observaties, die tegelijk 
schuren. Herkomst gaat ook over schaamte. Als puber verloochent hij zijn 
afkomst liefst, inclusief zijn ouders in hun armoedige Heidelbergse 
onderkomen. Voor dat opportunisme schaamt hij zich dan weer. Dat hij 
zijn vader niet uitnodigt om zijn basketballwedstrijd bij te wonen, 
doodsbang dat deze hem in het Servo-Kroatisch gaat aanmoedigen, en dat 
hij dan niet scoort. Eenmaal mag vader toch komen kijken. Saša's 
sportieve prestatie houdt niet over, maar hij voelt een verademende 
omslag: 'Voor mijn moedertaal schaamde ik me niet meer.'

Herkomst is zeker niet het zoveelste humorloze epistel in het 
'stamdenken', het identiteitsdebat. "Mijn rebellie was de aanpassing", 
schrijft Stanišić. Hij wilde erbij horen, waarbij dan ook. De 
vernederingen door Duitsers zijn weliswaar pijnlijk, maar zodra hij de 
taal beheerst, slaat hij ze daarmee om de oren. Pijnlijker vindt hij de 
nationale stoerdoenerij van allerlei (ex-)Joegoslavische, Turkse en 
Poolse kennissen in hun immigrantenwijk. Afkomst is toeval en niet 
geschikt voor fetisjisme. Hij heeft immers ervaren hoe oplevend 
nationalisme tot oorlog en vluchtelingenstromen kan leiden.

Nog in 1991 vuurde het jongetje Saša met zijn familie de succesvolle 
voetbalclub Rode Ster Belgrado aan, schrijft hij, met in het elftal alle 
etnische en religieuze gezindten. Een jaar later heet Saša's moeder, een 
onder Tito geschoolde marxistische politicologe, maar niet dogmatisch en 
niet religieus, opeens vanwege haar 'Arabische' achternaam een 
'Bosniak', een moslima. Aangezien zijn vader een Bosnische Serviër is, 
was er in Višegrad geen toekomst meer voor het echtpaar. De Serviërs 
rukten er op, via Višegrad naar het nabije Srebrenica.

Saša's ouders moesten Duitsland na de Balkan-oorlogen echter ook weer 
uit. En omdat er geen terug was naar hun nagenoeg 'moslimvrije' Višegrad, "

" zijn zij naar de VS geëmigeerd. Hun zoon mocht blijven, omdat hij een 
contract op zak had voor zijn eerste boek. Zijn werk is sindsdien in 
vele talen gedrukt. Met grote dank aan zijn leraar Duits in Heidelberg, 
die de woordspeelse jongen stimuleerde om nu in het Duits te gaan 
schrijven, en hem in de schone Duitse dichtkunst inwijdde. Stanišić 
wordt een troetelimmigrant, eentje die zijn geluk terdege beseft, bij 
alle ongeluk. Slechts nog éénmaal konden vluchtelingen zo'n geluksgevoel 
ervaren: in 2015, toen Angela Merkel met haar 'Wir schaffen das' de 
grenzen weer even openstelde.

Met zijn succesvolle debuutroman uit 2006, Hoe de soldaat de grammofoon 
repareert, knalde Stanišić met heftige Balkan-beat in woorden het 
literaire landschap binnen. In dat boek heeft een jongen in Višegrad al 
zijn fantasie nodig om de plotselinge aanwezigheid van vijandige 
soldaten uit eigen land te laten rijmen met zijn onschuldige wereldbeeld.

Zijn volgende grote roman uit 2014, Nacht voor het feest, werd zo 
mogelijk nog meer bejubeld dan zijn debuut. Als buitenstaander - 
inmiddels Hamburger - beschrijft hij van binnenuit het wel en wee in een 
Brandenburgs dorp.

De blik van Stanišić is poëtisch, met gevoel voor het mythische en het 
melancholische. Zijn werk doet denken aan dat van andere Slavische 
rasvertellers van nu, zoals de Poolse Olga Tokarczuk en de Tsjech Jáchym 
Topol. 'Een poëet en revolutionair', noemde het maandblad Rolling Stone 
hem. Ook in Herkomst, het semi-autobiografische relaas van een ontheemde 
jongen, is Stanišić lekker op dreef. Dit 'semi' vanwege de fantasierijke 
herinneringen die hij laat doorsijpelen, maar tegelijk confronteert met 
de werkelijkheid die hij soms liever niet wilde zien.

De Duitsers weten Stanisic' quasi-onbevangen tegengeluid, 'on-Duits' in 
zijn lichte, meeslepende ironie, te waarderen. Maar hij weet hen ook te 
shockeren, dwarse eigenheimer als hij is gebleven. Dat bleek wel toen 
Herkomst vorig jaar de belangrijkste Duitse literaire prijs werd 
toegekend, de Deutsche Buchpreis. Saša Stanišić benutte zijn dankwoord 
bij de ontvangst van zijn grote prijs namelijk voor een tirade tegen 
Peter Handke, de Oostenrijkse auteur die toen net met de Nobelprijs voor 
de literatuur was geëerd. "Dat heeft de vreugde over mijn eigen prijs 
een beetje bedorven", sprak hij. Handke had immers, ook in zijn werk, 
partij gekozen voor de oorlogszuchtige Servische dictator Slobodan 
Milošević.

"Ik zeg dit", vervolgde Stanišić, "omdat ik het geluk had aan datgene te 
ontkomen wat Peter Handke in zijn teksten níet beschrijft. Dat ik hier 
vandaag vóór u kan staan." Hoe ongewoon bij zo'n gelegenheid was zijn 
dankwoord. "Ik vier hier die andere vijftig procent" (van de 
Nobelprijs), vervolgde hij. "Ik vier Olga Tukarczuk." Zij had, tegelijk 
met Handke, de wegens schandalen niet eerder uitgereikte Nobelprijs voor 
2018 gekregen. "Ik vier literatuur, die alles mag [...] en daarbij niet 
cynisch is." "

Saša Stanišić Herkomst

Vert. Annemarie Vlaming

Ambo Anthos;

368 blz. € 23,99

-------------- next part --------------
An HTML attachment was scrubbed...
URL: <http://www.tuxtown.net/pipermail/d66/attachments/20201121/fe683671/attachment-0001.html>