[D66] Het verlangen het leven te ontvluchten

[R.O.]

  * 20 Nov 2020
  * NRC Handelsblad
  * Door onze medewerker Koen Schouwenburg


  Het verlangen het leven te ontvluchten

Onrust, eenzaamheid en depressie kenmerken ook het fragmentarisch proza 
van Pessoa. Door te schrijven probeerde hij zich te bevrijden uit zijn 
getormenteerde bestaan.

Pessoa: ‘Het weten van de mens is groot, maar zijn onwetendheid is immens.’

 From page 1 Voor Fernando Pessoa (18881935) was het leven een 
behoorlijke beproeving. Zijn bestaan en werk werden gedomineerd door 
angst en somberheid. In de vorig jaar verschenen vertaling Een spoor van 
mezelf. Een keuze uit de orthonieme gedichten staat de vertwijfelde 
uitroep: ‘O mijn diepe zijnsangst, niets kan jou uitdoven!’

Voor Pessoa stond het leven gelijk aan lijden. Gelukkig was er een 
manier om het leven te ontvluchten. In het benauwende Boek der 
rusteloosheid schreef hij: ‘De literatuur is de prettigste manier om het 
leven te negeren.’ Het leven was een vervloekte voorwaarde voor wat 
werkelijk noodzakelijk was: scheppen.

Kroniek van een leven dat voorbijgaat is een bijzondere uitgave. Van 
deze Nederlandse vertaling bestaat geen Portugese editie – al is dat 
minder vreemd dan het klinkt. Pessoa schreef veel maar publiceerde 
weinig. Publiceren vond hij ‘een onwaardige behoefte!’

Zijn literaire nalatenschap was een briljante bende. Er bestaan van Boek 
der rusteloosheid bijvoorbeeld negen edities die allemaal verschillen 
van omvang en volgorde: de dunste heeft 96 pagina’s en de omvangrijkste 
telt bijna 600 bladzijden.

Vertaler en Pessoa-kenner Michaël Stoker heeft Kroniek van een leven dat 
voorbijgaat samengesteld uit teksten die zijn verspreid over 
verschillende Portugese uitgaven. Stoker promoveerde op Boek der 
rusteloosheid en vond tijdens zijn onderzoek veel fragmenten in de 
verschillende edities die eigenlijk niet in dat meesterwerk thuishoren. 
Deze dagboekachtige notities zijn de kern van Kroniek van een leven dat 
voorbijgaat. Stoker heeft in deze uitgave tevens andere autobiografische 
snippers opgenomen en fragmenten die Pessoa schreef onder zijn 
verschillende heteroniemen. Gezellige pessimist In zijn nawoord noemt 
Stoker deze editie het ‘kleine broertje’ van het chaotische Boek der 
rusteloosheid. Dat boek is beklemmender dan de nieuwe uitgave, omdat het 
geconcentreerder en gestileerder is; het waaiert wat minder uit. De 
teksten die Stoker heeft opgenomen in Kroniek van een leven dat 
voorbijgaat zijn volgens hem een aanvulling op het literaire oeuvre van 
Pessoa. Zo klinkt het misschien alsof dit boek tweederangs is, maar het 
tegendeel is het geval: het fragmentarische proza is fascinerende 
literatuur en is, zoals we van Pessoa gewend zijn, van een hoge kwaliteit.

Het ongepolijste karakter van de fragmenten zorgt voor levendigheid, 
alsof we over de schouder van Pessoa meekijken terwijl hij koortsachtig 
zijn invallen noteert. De meeste fragmenten zijn boeiende beschouwingen 
en interessante overpeinzingen. Herhaaldelijk stuit je op prikkelende 
aforismen, zoals: ‘Een cynicus is niet anders dan een gezellige 
pessimist.’ Als geheel vormen de fragmenten een mooi en diepgaand beeld 
van het geagiteerde innerlijke leven van Pessoa.

Kroniek van een leven dat voorbijgaat is zowel persoonlijk als 
beschouwend; Pessoa doet verslag van zijn gevoelsleven en filosofeert 
onder meer over identiteit – een van zijn belangrijkste thema’s. Hij 
noteert zijn gedachten, zijn literaire plannen en zijn kunstopvatting: 
‘Aangezien het de bedoeling is van kunst om de werkelijkheid weer te 
geven, kan dat dus alleen maar door tegelijkertijd het innerlijke en 
uiterlijke landschap te laten zien. Het kunstwerk zal proberen een 
intersectie van de twee landschappen af te beelden.’

Volgens Stoker was Pessoa een ‘tegendenker’ en een ‘twijfelende tiener 
met het stilistisch vermogen van een volgroeid intellectueel’. Dat 
laatste is een wat merkwaardige omschrijving, alsof het gaat om puberale 
onzekerheid en niet om een filosofische overtuiging die Pessoa heeft 
omarmd. De twijfel is epistemologisch: wat kennen we en wat kunnen we 
kennen? ‘Het weten van de mens is groot, maar zijn onwetendheid is 
immens.’ Pessoa noemt zichzelf een idealist. Bij hem vervaagt de grens 
tussen fictie en werkelijkheid: de wereld is een voorstelling, een 
fictie – een constructie van de menselijke geest. Wat ik ken komt niet 
overeen met wat de ander kent. ‘Het leven is alleen gewaarwording.’ De 
epistemologische twijfel domineerde het literaire modernisme van het 
interbellum in de twintigste eeuw. Thematisch is het werk van Pessoa dan 
ook verwant aan de literatuur van grote modernisten als Thomas Mann en 
Marcel Proust. Net als Prousts verteller in Op zoek naar de verloren 
tijd wordt Pessoa geteisterd door eenzaamheid: ‘En toch bestaat er geen 
eenzamer ziel dan mijn ziel – let wel, niet eenzaam door omstandigheden 
van buitenaf, maar eenzaam van binnenuit.’

Versnipperd leven

Als jongetje zonderde Pessoa zich af en speelde hij graag alleen, 
schrijft hij in een brief waarin hij zich voordoet als een dokter die 
zijn karakter analyseert. De eenzaamheid is een lot waaraan hij niet kan 
ontsnappen: ‘De rode draad in een versnipperd leven; de eenzaamheid die 
ik altijd bij me draag en die mij daarom definieert en altijd zal 
definiëren.’

Zorgde de eenzaamheid voor zijn depressies of was het eerder andersom? 
Hoe dan ook, geluk was hem vreemd: ‘Elke dag is de ongelukkigste dag van 
mijn leven.’ Pessoa is altijd onrustig en gespannen; angst, eenzaamheid 
en depressie tiranniseren hem en domineren Kroniek van een leven dat 
voorbijgaat. Ondanks zijn afkeer van oprechtheid, voelt zijn leed 
ongeveinsd.

Pessoa is een meester in het verwoorden van zijn onrust en ongeluk. 
‘Waarom ben ik zo ongelukkig? Omdat ik ben wat ik niet zou moeten zijn. 
Omdat de helft van mij niet verwant is aan de andere helft en de 
overwinning van de een de nederlaag van de ander betekent. En aangezien 
een nederlaag leed berokkent, lijd ik in beide gevallen.’

Pessoa vond alle veranderingen ellendig, ook goede. En wat is een 
mensenleven anders dan een aaneenschakeling van veranderingen? Er was 
voor hem maar één manier om met zijn intense emoties om te gaan: 
schrijven, want ‘je uitdrukken’, schreef hij in Boek der rusteloosheid, 
‘is overleven’.

Ook schreef hij bij monde van Bernardo Soares dat zelfmoord ‘laf’ is. 
Pessoa’s beste vriend, de dichter Mário de Sá-Carneiro, stierf in 1916 
door eigen hand. Anderhalve maand voor de zelfmoord had Pessoa hem nog 
geschreven over zijn eigen ‘bodemloze depressie’. Ondanks zijn 
diepgewortelde somberheid koos Pessoa niet voor de dood, maar voor de 
literatuur: ‘Alle literatuur, met name poëzie, komt overeen met het 
verlangen het leven te ontvluchten.’

Kroniek van een leven dat voorbijgaat is een fijne en waardevolle 
toevoeging op de al bestaande Pessoa-vertalingen, het is net als zijn 
poëzie en Boek der rusteloosheid het indringende resultaat van Pessoa’s 
poging om zich te bevrijden van het getormenteerde leven.


-------------- next part --------------
An HTML attachment was scrubbed...
URL: <http://www.tuxtown.net/pipermail/d66/attachments/20201120/5fbdb6b6/attachment.html>