<html>
<head>
<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=UTF-8">
</head>
<body>
<br>
<ul class="art-meta">
<li>20 Nov 2020</li>
<li>NRC Handelsblad</li>
<li>Door onze medewerker Koen Schouwenburg</li>
</ul>
<h1>Het verlangen het leven te ontvluchten </h1>
Onrust, eenzaamheid en depressie kenmerken ook het fragmentarisch
proza van Pessoa. Door te schrijven probeerde hij zich te bevrijden
uit zijn getormenteerde bestaan.
<div class="clear">
<div class="art-layout-a-2x" id="testArtCol_a">
<p class="art-annotation">Pessoa: ‘Het weten van de mens is
groot, maar zijn onwetendheid is immens.’</p>
<p> <a class="from">From page 1</a>
Voor Fernando Pessoa (18881935) was het leven een behoorlijke
beproeving. Zijn bestaan en werk werden gedomineerd door angst
en somberheid. In de vorig jaar verschenen vertaling Een spoor
van mezelf. Een keuze uit de orthonieme gedichten staat de
vertwijfelde uitroep: ‘O mijn diepe zijnsangst, niets kan jou
uitdoven!’ </p>
<p>
Voor Pessoa stond het leven gelijk aan lijden. Gelukkig was er
een manier om het leven te ontvluchten. In het benauwende Boek
der rusteloosheid schreef hij: ‘De literatuur is de prettigste
manier om het leven te negeren.’ Het leven was een vervloekte
voorwaarde voor wat werkelijk noodzakelijk was: scheppen. </p>
<p>
Kroniek van een leven dat voorbijgaat is een bijzondere
uitgave. Van deze Nederlandse vertaling bestaat geen Portugese
editie – al is dat minder vreemd dan het klinkt. Pessoa
schreef veel maar publiceerde weinig. Publiceren vond hij ‘een
onwaardige behoefte!’ </p>
<p>
Zijn literaire nalatenschap was een briljante bende. Er
bestaan van Boek der rusteloosheid bijvoorbeeld negen edities
die allemaal verschillen van omvang en volgorde: de dunste
heeft 96 pagina’s en de omvangrijkste telt bijna 600
bladzijden. </p>
<p>
Vertaler en Pessoa-kenner Michaël Stoker heeft Kroniek van een
leven dat voorbijgaat samengesteld uit teksten die zijn
verspreid over verschillende Portugese uitgaven. Stoker
promoveerde op Boek der rusteloosheid en vond tijdens zijn
onderzoek veel fragmenten in de verschillende edities die
eigenlijk niet in dat meesterwerk thuishoren. Deze
dagboekachtige notities zijn de kern van Kroniek van een leven
dat voorbijgaat. Stoker heeft in deze uitgave tevens andere
autobiografische snippers opgenomen en fragmenten die Pessoa
schreef onder zijn verschillende heteroniemen. Gezellige
pessimist In zijn nawoord noemt Stoker deze editie het ‘kleine
broertje’ van het chaotische Boek der rusteloosheid. Dat boek
is beklemmender dan de nieuwe uitgave, omdat het
geconcentreerder en gestileerder is; het waaiert wat minder
uit. De teksten die Stoker heeft opgenomen in Kroniek van een
leven dat voorbijgaat zijn volgens hem een aanvulling op het
literaire oeuvre van Pessoa. Zo klinkt het misschien alsof dit
boek tweederangs is, maar het tegendeel is het geval: het
fragmentarische proza is fascinerende literatuur en is, zoals
we van Pessoa gewend zijn, van een hoge kwaliteit. </p>
<p>
Het ongepolijste karakter van de fragmenten zorgt voor
levendigheid, alsof we over de schouder van Pessoa meekijken
terwijl hij koortsachtig zijn invallen noteert. De meeste
fragmenten zijn boeiende beschouwingen en interessante
overpeinzingen. Herhaaldelijk stuit je op prikkelende
aforismen, zoals: ‘Een cynicus is niet anders dan een
gezellige pessimist.’ Als geheel vormen de fragmenten een mooi
en diepgaand beeld van het geagiteerde innerlijke leven van
Pessoa. </p>
<p>
Kroniek van een leven dat voorbijgaat is zowel persoonlijk als
beschouwend; Pessoa doet verslag van zijn gevoelsleven en
filosofeert onder meer over identiteit – een van zijn
belangrijkste thema’s. Hij noteert zijn gedachten, zijn
literaire plannen en zijn kunstopvatting: ‘Aangezien het de
bedoeling is van kunst om de werkelijkheid weer te geven, kan
dat dus alleen maar door tegelijkertijd het innerlijke en
uiterlijke landschap te laten zien. Het kunstwerk zal proberen
een intersectie van de twee landschappen af te beelden.’ </p>
</div>
<div class="art-layout-b-2x" id="testArtCol_b">
<p> Volgens Stoker was Pessoa een ‘tegendenker’ en een
‘twijfelende tiener met het stilistisch vermogen van een
volgroeid intellectueel’. Dat laatste is een wat merkwaardige
omschrijving, alsof het gaat om puberale onzekerheid en niet
om een filosofische overtuiging die Pessoa heeft omarmd. De
twijfel is epistemologisch: wat kennen we en wat kunnen we
kennen? ‘Het weten van de mens is groot, maar zijn
onwetendheid is immens.’ Pessoa noemt zichzelf een idealist.
Bij hem vervaagt de grens tussen fictie en werkelijkheid: de
wereld is een voorstelling, een fictie – een constructie van
de menselijke geest. Wat ik ken komt niet overeen met wat de
ander kent. ‘Het leven is alleen gewaarwording.’ De
epistemologische twijfel domineerde het literaire modernisme
van het interbellum in de twintigste eeuw. Thematisch is het
werk van Pessoa dan ook verwant aan de literatuur van grote
modernisten als Thomas Mann en Marcel Proust. Net als Prousts
verteller in Op zoek naar de verloren tijd wordt Pessoa
geteisterd door eenzaamheid: ‘En toch bestaat er geen eenzamer
ziel dan mijn ziel – let wel, niet eenzaam door omstandigheden
van buitenaf, maar eenzaam van binnenuit.’ </p>
<p> Versnipperd leven </p>
<p> Als jongetje zonderde Pessoa zich af en speelde hij graag
alleen, schrijft hij in een brief waarin hij zich voordoet als
een dokter die zijn karakter analyseert. De eenzaamheid is een
lot waaraan hij niet kan ontsnappen: ‘De rode draad in een
versnipperd leven; de eenzaamheid die ik altijd bij me draag
en die mij daarom definieert en altijd zal definiëren.’ </p>
<p> Zorgde de eenzaamheid voor zijn depressies of was het eerder
andersom? Hoe dan ook, geluk was hem vreemd: ‘Elke dag is de
ongelukkigste dag van mijn leven.’ Pessoa is altijd onrustig
en gespannen; angst, eenzaamheid en depressie tiranniseren hem
en domineren Kroniek van een leven dat voorbijgaat. Ondanks
zijn afkeer van oprechtheid, voelt zijn leed ongeveinsd. </p>
<p> Pessoa is een meester in het verwoorden van zijn onrust en
ongeluk. ‘Waarom ben ik zo ongelukkig? Omdat ik ben wat ik
niet zou moeten zijn. Omdat de helft van mij niet verwant is
aan de andere helft en de overwinning van de een de nederlaag
van de ander betekent. En aangezien een nederlaag leed
berokkent, lijd ik in beide gevallen.’ </p>
<p> Pessoa vond alle veranderingen ellendig, ook goede. En wat
is een mensenleven anders dan een aaneenschakeling van
veranderingen? Er was voor hem maar één manier om met zijn
intense emoties om te gaan: schrijven, want ‘je uitdrukken’,
schreef hij in Boek der rusteloosheid, ‘is overleven’. </p>
<p> Ook schreef hij bij monde van Bernardo Soares dat zelfmoord
‘laf’ is. Pessoa’s beste vriend, de dichter Mário de
Sá-Carneiro, stierf in 1916 door eigen hand. Anderhalve maand
voor de zelfmoord had Pessoa hem nog geschreven over zijn
eigen ‘bodemloze depressie’. Ondanks zijn diepgewortelde
somberheid koos Pessoa niet voor de dood, maar voor de
literatuur: ‘Alle literatuur, met name poëzie, komt overeen
met het verlangen het leven te ontvluchten.’ </p>
<span class="art-object" id="artObjectWrap2"><span
class="art-moreimages clear" id="artObject2"><a><img
src="https://i.prcdn.co/img?regionguid=502ec48c-ac71-4c75-9419-15837d363de7&scale=13&file=32112020112000000000001001®ionKey=2%2f8wApSIRshWcuqxU70fOw%3d%3d"></a><a><img
src="https://i.prcdn.co/img?regionguid=5f5a2bb1-4b2d-450c-8e5e-85de9d101465&scale=127&file=32112020112000000000001001®ionKey=46lBkeQ%2bcLb%2fff8K7%2fFC1Q%3d%3d"></a></span></span>
<p> Kroniek van een leven dat voorbijgaat is een fijne en
waardevolle toevoeging op de al bestaande Pessoa-vertalingen,
het is net als zijn poëzie en Boek der rusteloosheid het
indringende resultaat van Pessoa’s poging om zich te bevrijden
van het getormenteerde leven. </p>
</div>
</div>
<div class="art-storyorder"><a title="De sitcom wordt ineens een
documentaire" class="button-big button-big-back"><span><br>
</span></a><a title="Een land vol armoede, verdeeldheid en
verval" class="button-big button-big-forward"><span></span></a></div>
</body>
</html>