[D66] ‘Misschien is God toch een ironische entiteit’

[Antid Oto]

parool.nl:

Opinie
Arnon Grunberg: ‘Misschien is God toch een ironische entiteit’

De Deense filosoof Søren Kierkegaard heeft geworsteld met het 
mensenoffer dat God van Abraham vraagt: Isaak. Hoe kan God zo’n offer 
vragen? Hoe kan Abraham gehoorzamen? In zijn Abraham Kuyperlezing gaat 
Arnon Grunberg na wat de relevantie is van Kierkegaards worsteling én 
dit Bijbelse verhaal.
Arnon Grunberg13 mei 2020, 9:32

Er is een verband tussen het gedrag van de inwoners van Sodom en hun 
straf, de vernietiging van stad en inwoners. Over de strafmaat, over de 
redelijkheid ervan, is discussie mogelijk, ook met de opperste rechter, 
ook met God. Het gaat erom dat de schuldigen van de onschuldigen worden 
gescheiden.

Als het om Isaak gaat, is dat verband er niet. Isaak wordt ook niet 
geofferd omdat hij of Abraham iets verkeerds heeft gedaan, maar omdat 
God het van hem vraagt, omdat God alles kan vragen. Er is geen redelijke 
grond waarop die onderhandelingen gevoerd kunnen worden. Het gaat niet 
om schuld of onschuld, maar om de erkenning dat God iets vraagt omdat 
hij dat kan vragen, omdat voor hem alles mogelijk is. Abraham heeft twee 
keuzes: offeren of niet offeren, gehoorzaamheid of opstandigheid.

Of had hij kunnen zeggen: “God, kunt U niet genoegen nemen met de 
linkerpink van Isaak? Altijd als ik zijn verminkte hand zie, zal ik 
herinnerd worden aan mijn liefde voor U?” Had Abraham dat kunnen zeggen? 
Waarom vroeg God eigenlijk niet om een pink of een oor? Waarom vroeg hij 
om alles? Omdat hij niet van verminkte mensen houdt allicht, wij weten 
het antwoord niet, het denken stuit op de muur die God is. Hier begint 
het waarlijke geloof, waarover Kierkegaard schrijft dat het de ‘hoogste 
hartstocht’ van de mens is.

Deze hoogste hartstocht kan ons stervelingen kennelijk tot moordenaar 
maken, waaruit het geloof ons vervolgens redt. Maar wat als de engel 
níet verschijnt? Is die vraag stellen de vertwijfeling van het niet-geloven?

Hoe kan ik het absurde vertrouwen opbrengen te moorden zonder een 
moordenaar te worden? Wat moet ik beginnen met de grootste hartstocht 
als die hartstocht mij voert naar het punt waar ik om zeep ga brengen 
wat ik het meest liefheb? Hooguit kan ik zeggen dat ik het inzicht heb 
verkregen dat mijn hoogste hartstocht altijd weer potentieel 
vernietigend is, dat het vernietigende zich uiteraard juist ook daar 
bevindt, in die hoogste hartstocht, in die pure liefde. Als ik zeg: ‘Ik 
houd van jou zoals ik nog nooit van iemand heb gehouden, ik houd van jou 
met heel mijn ziel en heel mijn hart en heel mijn lichaam, ik houd van 
jou dwars door alles heen,’ dan zeg ik ook, dan moet ik beseffen: ‘Mijn 
liefde is jouw dood.’ Zoals de staat, die seculiere God, tegen zijn 
burgers zegt: ‘Ik ben de staat die het meest van jullie houdt, daarom 
zal ik als de noodtoestand daar is enkelen van jullie offeren. Maar het 
offer zal rationeel zijn en wetenschappelijk verantwoord. En waar het 
onverhoopt toch misgaat, zullen er onderzoekscommissies in het leven 
worden geroepen om na te gaan waarom burgers zijn geofferd die helemaal 
niet geofferd hadden mogen worden.’

Al het mogelijke

Kierkegaard schrijft over het toch wat merkwaardige feit dat Abraham 
Isaak niet inlicht over zijn lot. Hij noteert: ‘Zijn antwoord aan Isaak 
heeft de vorm van ironie, want het is altijd ironie als ik iets zeg en 
toch niets zeg.’

Een sleutelzin, wat mij betreft.

Misschien is God, die al het mogelijke is en die buiten de menselijke 
rede valt, toch een ironische entiteit, iemand die iets en 
tegelijkertijd niets zegt. Misschien spreekt God niet meer met ons, 
misschien is dat de noodsprong.

Wat redt mij van het inzicht dat Abraham een moordenaar is, en dus 
verloren? Dat ik in het zwijgen van God geen menselijke stem moet 
ontwaren die mij beveelt? In het aangezicht van de ironische God, voor 
wie ik alleen als eenling en enkeling kan staan, los van alle andere 
mensen, in het aangezicht van deze God, die iets zegt en toch niets 
zegt, ben ik volledig op mijzelf teruggeworpen.

Dit is een ingekorte versie van de Abraham Kuyperlezing die Arnon 
Grunberg zal houden als afsluiting van zijn gastschrijverschap aan de 
VU. Donderdag is de hele lezing te volgen op www.vu.nl/akl.