[D66] Trouw: De les van het virus

[A.OUT]

trouw.nl:
Verdieping

De les van het virus: we zijn met elkaar verweven

covid-19 - Hoe maak je in deze tijd waarin de corona-epidemie alles 
lijkt te beheersen de juiste keuzes? Zijn wij als geïndividualiseerde 
westerlingen nog wel in staat om offers te brengen voor het collectief?
FLORENTIJN VAN ROOTSELAAR

Ik neem toch liever het risico op een doodskus dan dat ik mijn vrienden 
niet meer zou omhelzen." Volgens filosoof en arts Marli Huijer is het 
schipperen in coronatijd. Stel je het vermijden van risico's centraal, 
voor jezelf, je familieleden, en ook voor de rest van Nederland en de 
wereld? Of kies je er toch voor om een grotere groep te zien, een hand 
te geven of zelfs een kus? De vraag aan Huijer en aan filosoof Haroon 
Sheikh was: kunnen we in Nederland nog wel de solidariteit opbrengen die 
nodig is om het virus te bestrijden? Want solidariteit betekent vaak ook 
dat we iets moeten opofferen: een reis bijvoorbeeld, zoals 
studentenvereniging Vindicat die wel maakte. Of een bezoek aan een 
concert waar we al kaartjes voor hadden. Zijn we in Nederland niet te 
individualistisch geworden om ons nog zo'n opoffering te getroosten? En 
hoe doen we het in Nederland in vergelijking met China, het land 
waarover Sheikh veel kennis heeft, als auteur van onder meer 'De opkomst 
van het Oosten'.

Liever een doodskus dan je verjaardag laten bederven?

Marli Huijer: "Ik kies niet welbewust voor de doodskus hoor. Als iemand 
staat te proesten in de metro, dan neem ik toch wel die meter afstand. 
Maar wat ik wil benadrukken, is dat we ons kunnen en moeten laten leiden 
door meer waarden dan alleen gezondheidswinst. Stel je voor dat ik jarig 
ben, en er komen allemaal lieve vrienden op bezoek. Dan kun je een kus 
als een doodskus zien, maar het kan ook een manier zijn om met elkaar 
verbonden te blijven. Dan is die doodskus een levensreddende kus."

Hoe zit het met die spanning tussen onbekommerd leven en solidariteit?

Haroon Sheikh: "Ik vraag me af of mensen wel zo onbekommerd kiezen voor 
hun plezier en bereid zijn daarvoor zichzelf en anderen in gevaar te 
brengen. Er zijn zeker ook andere waarden in het spel dan die van het 
individualisme: neem de twijfel van iemand die zich afvraagt of hij naar 
zijn werk moet gaan, terwijl hij ziek is. Je ziet dat we het in 
Nederland heel belangrijk vinden dat mensen zich er niet onder laten 
krijgen door een griepje en uit plichtsbesef toch naar hun werk gaan. 
Tegelijkertijd voelen we het nu als onze plicht om te voldoen aan de 
eisen van het RIVM. Dat lijkt me voor veel mensen het lastigste dilemma."

Huijer: "Ik zie ook allerminst dat mensen heel individualistisch kiezen 
voor louter het eigen plezier. Integendeel: mensen niezen keurig in hun 
elleboog, ze schudden geen handen meer, ze blijven op afstand staan. We 
zijn een heel gedisciplineerd volk. En af en toe zie je dan 
verontwaardiging, omdat mensen wat minder streng zijn, bijvoorbeeld toen 
Vindicat ging skiën. Waarom die ophef? Ze zaten op 200 kilometer van een 
risicogebied. Ik geef ze groot gelijk dat ze wel naar Italië gingen."

Sheikh: "Als we het soms lastig vinden om de juiste keuze te maken, komt 
dat ook doordat het zo moeilijk is om een betekenis te geven aan het 
risico. Percentages zeggen ons niet zo veel. Wat moet je met een cijfer 
dat aangeeft hoeveel zieken zullen overlijden? Verder is de keten van 
causaliteit onduidelijk: van wie kan ik het virus krijgen? Aan wie zou 
ik het overdragen? Meestal zijn keuzes duidelijker: als je een papiertje 
op straat gooit, weet je dat het tot een rommelige straat leidt. Als je 
je niet aan de verkeersregels houdt, weet je dat dat gevaarlijk is voor 
je medeweggebruikers en dat je zelfs de kans loopt op een gevaarlijke 
botsing met dodelijke afloop."

Huijer: "We kunnen risico's inderdaad niet goed wegen. Meestal zijn we 
bang voor risico's die we ons kunnen permitteren, terwijl we te weinig 
gevaar zien in zaken die bedreigender zijn. Dat zie je aan ons gebrek 
aan angst om de auto in te stappen, terwijl er in Europa toch jaarlijks 
25.000 verkeersdoden zijn. Tot nu toe accepteerden we de griep als iets 
wat er gewoon bij hoort, ook al kost die in Nederland iedere winter aan 
zo'n zes- tot tienduizend mensen het leven. Met het coronavirus worden 
we ineens met de neus op de risico's gedrukt. Of dit virus erger is dan 
een gewone griep, weten we nu niet. Op basis van die risico's wordt er 
in Europa van achter de tekentafels bedacht wat er moet gebeuren: welk 
gebied wordt afgesloten, wie gaat er in quarantaine? Bovenop de medische 
inzichten komt nog een economische laag: wat moeten we doen om onze 
economie draaiende te houden? Zo creëer je een plan dat wel heel ver 
afstaat van de directe ervaring en belangen van mensen."

Sheikh: "Ik wil zeker niet voorschrijven hoe mensen zich moeten 
gedragen, dat is niet mijn expertise. Ik kies liever voor een analyse. 
Voor mij is één ding duidelijk: het coronavirus herinnert ons eraan 
hoezeer ons leven verweven is met dat van anderen. Dat inzicht is een 
breuk met het denken van de moderniteit, die in de zeventiende eeuw werd 
ingeluid door de Franse filosoof Descartes. De mens zagen we sinds die 
tijd steeds meer als vrij en losstaand individu, zonder sterke banden 
met anderen en de omgeving. Niet langer behoorde dat individu toe aan de 
omgeving, vanaf die tijd was het heer en meester over die omgeving. 
Verder zagen we de mens vanaf die tijd steeds meer als een wezen zonder 
lichaam. Het individualisme van de moderniteit is heel abstract, het 
gaat om een geestelijke vrijheid, een vrijheid van spreken en denken 
bijvoorbeeld. Het lichaam verdween daarmee naar de achtergrond. Onze 
lichamen zouden later nog virtueler worden, onder meer door internet: we 
werden zwervende geesten op het web en lieten ons lichaam achter."

En dat brengt ons naar de eenentwintigste eeuw en het coronavirus.

Sheikh: "Het coronavirus staat haaks op deze ontwikkeling: we zien dat 
we met anderen zijn verbonden, we ervaren ook weer dat we lichamelijk 
zijn verbonden met anderen: als ik nies, kun jij ziek worden, als mijn 
lichaam niest, draag ik iets over naar jouw lichaam. Via onze ademhaling 
blijken we verbonden met anderen. Het frappante is dat we die ademhaling 
probeerden terug te vinden door massaal yoga te doen. Maar nu drukt, 
door het virus, de omgeving ons weer terug in een bestaan van verbonden 
lichamen."

Huijer: "Tegelijkertijd zie je een andere kracht, die ik minder positief 
vind. Zo'n virus biedt de mogelijkheid aan een regime om de bevolking te 
disciplineren. Michel Foucault wees erop dat epidemieën kunnen leiden 
tot een sterk ingrijpen van de staat in het leven van de burger, hij 
sprak van biopolitiek. De grote epidemieën uit het verleden hebben 
geleid tot een versterking van de staatsmacht. Eind zeventiende eeuw 
werden hele steden afgegrendeld om de pest tegen te gaan, iedere straat 
onder toezicht gesteld en mensen in hun huis opgesloten. 'De peststad: 
volledig in de greep van hiërarchie, toezicht, controle en registratie', 
schreef Foucault. Nu zie je iets vergelijkbaars."

Wat zien we nu precies?

Sheikh: "De machtsgreep die Foucault beschrijft, zag je ook tijdens de 
bestrijding van het virus in China. Niet alleen gebieden werden 
afgesloten, er werden bijvoorbeeld ook drones ingezet om mensen 
instructies te geven. Camera's met gezichtsherkenning kunnen mensen 
identificeren, maar ook de temperatuur van hun gezichten meten om 
mogelijke ziekte vast te stellen. Dat stevige staatsingrijpen kan ook 
voortduren als het virus allang weer is verdwenen. Vergelijk het met 
9/11. Een terroristische aanslag leidde tot een heel arsenaal aan 
maatregelen die de vrijheid aantastten: mensen die de VS niet meer in 
mochten, zeer strenge veiligheidscontroles op vliegvelden. Zo'n 
gebeurtenis kan ook de opmaat zijn voor een serie 
uitzonderingstoestanden: als er een dreiging is, kan uit naam van de 
openbare orde of andere waarden getornd worden aan bijvoorbeeld de 
vrijheid van mensen."

Huijer: "Je kunt de bestrijding van het virus zien als een training van 
de staat in het uitoefenen van macht over burgers: je leert hoe je 
massa's kunt beheersen, hoe je quarantaine kunt inzetten, rampenplannen 
kunt optimaliseren en inzicht krijgt in de psyche van de burger, zodat 
je die beter kunt sturen. Al die technieken worden getraind en 
geperfectioneerd. Het gevaar is dat die ook later worden ingezet als er 
bijvoorbeeld weer een nieuw griepvirus is. Dat vind ik bedreigend, omdat 
het ten koste kan gaan van vele andere waarden als bewegingsvrijheid of 
vriendschap. Daar komt bij dat griep tegenwoordig de old man's friend is 
geworden, zoals eerder longontsteking dat was: het virus zorgde voor een 
zachte dood. Maar de kans dat je van iets heel gewoons nog dood kunt 
gaan, wordt steeds kleiner."

Wat te doen?

Sheikh: "Het is belangrijk om na zo'n virus een debat te voeren over de 
genomen maatregelen: waren ze effectief, ten koste waarvan gingen ze, 
wat zijn de voorwaarden om dergelijk ingrijpen te herhalen? Als je als 
individu solidair wilt zijn met het collectief, lijkt het me goed nu de 
regels van het RIVM te volgen, maar om na het virus ook deel te nemen 
aan dat debat."

Huijer: "Helemaal mee eens. Handel verstandig, en blijf kritisch over de 
toenemende drang van overheden om de bevolking tegen ieder risico te 
willen beschermen en weeg steeds de waarde van het vermijden van 
risico's af tegen de rijkdom die risico's aan het leven kunnen geven."

Florentijn van Rootselaar

Tjarko van der Pol