[D66] Terugkijken: Wat het Westen kan leren van Azie (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #206)

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

Bron:   De Groene Amsterdammer #22
Datum:  27 mei 2020
Auteur: Jop de Vrieze beeld Milo
URL:    https://www.groene.nl/artikel/de-wereld-op-z-n-kop-2020-05-27
Opm:    Global Health Security Index,
         https://www.ghsindex.org/country/netherlands/


Artikelen in De Groene Amsterdammer over de coronacrisis zijn voor alle 
lezers gratis te lezen.


Corona: Wat het Westen kan leren van Azie - De wereld op z'n kop
----------------------------------------------------------------

De coronacrisis legt de kwetsbaarheden van het doorgaans dominerende 
Westen pijnlijk bloot. Niet het virus zelf, maar de maatschappij gaat 
bepalen hoe we hier uitkomen.

Een opmerkelijke situatie tijdens de technische briefing over het 
coronavirus in de Tweede Kamer van dinsdag 20 mei: 
RIVM-infectieziektendirecteur Jaap van Dissel gaf in reactie op 
berichten van de opmerkzame twitteraar Edwin Veldhuizen toe dat hij 
tijdens eerdere briefings ten onrechte met een grafiek de indruk had 
gewekt dat het sterftecijfer van Nederland 'zich aan de onderzijde van 
de Europese landen' bevond. Dat was niet het geval, gaf Van Dissel toe; 
we bevinden ons wel degelijk onder de landen met de initieel hoogste 
sterfte. In het grafiekje had hij namelijk lang niet alle EU-landen 
gemarkeerd - een groot deel daarvan doet het qua sterftecijfer beter dan 
Nederland.

Dat misverstand is dus de wereld uit, maar de grafiek legt nog iets 
bloot, namelijk dat vrijwel alle 'vertrouwde' Europese landen, die 
normaal gesproken internationaal steevast hoge ogen gooien, geenszins 
glorieus door de eerste fase van de coronacrisis heen gekomen zijn, 
zoals het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en in iets mindere mate 
Duitsland.

Gelukkig zijn er altijd nog de Verenigde Staten, die er met bijna 
honderdduizend doden nog slechter op staan. Maar het is op z'n minst 
slikken om de wereld zo op z'n kop te zien. Nu gaat hierachter 
natuurlijk een enorme complexiteit aan factoren schuil, van onder meer 
mobiliteit, geografie en bevolkingsdichtheid, en is het voorbarig om in 
dit stadium conclusies te trekken. Maar er tekenen zich wel degelijk 
verschillen af met andere regio's. 'Je kunt allerlei kritiek hebben op 
hun totalitaire karakter, maar de aanpak van landen als China, 
Singapore, Korea en Japan heeft epidemiologisch gezien gewoon heel goed 
gewerkt', zegt antropoloog Agustin Fuentes, hoogleraar aan de 
Universiteit van Notre Dame in het Amerikaanse Indiana.

Eind 2019 zag het er voor veel van de westerse landen allemaal nog veel 
rooskleuriger uit. Op de in oktober van dat jaar gepubliceerde Global 
Health Security Index stond Nederland na de Verenigde Staten en het 
Verenigd Koninkrijk bovenaan. Die index gaf aan in welke mate landen 
waren voorbereid op biologische dreigingen zoals een pandemisch virus, 
door onder meer preventie, detectie en responsplannen. Dus dringt zich 
de vraag op: hoe kan het dat zoveel westerse grootmachten zo kwetsbaar 
zijn gebleken in deze crisis?

Daar waar de uitbraak van het nieuwe coronavirus begin dit jaar een 
biologisch verhaal leek, is die dat allang niet meer. Door de typische 
eigenschappen van het virus is het uitgegroeid tot een aanval op de 
moderne manier van leven. Het slaat toe waar mensen elkaar opzoeken, met 
name in binnenomgevingen, en waar grote groepen mensen samenkomen. Het 
grijpt vooral om zich heen in steden, net nu meer dan de helft van de 
wereldbevolking daar leeft. Het berooft miljoenen mensen van hun inkomen 
en bovendien treft het vooral mensen die zich door hun 
leefomstandigheden minder goed kunnen aanpassen aan de aanwezigheid van 
het virus. Covid-19, zegt Fuentes, is daarom een biosociale realiteit. 
'Het gaat over ons transport, onze politiek, onze economie, onze sociale 
systemen.'

De epidemie is hierdoor uitgegroeid tot een extreme stresstest voor 
gehele maatschappijen. 'En het verschil wordt daarin niet gemaakt door 
het virus zelf, maar door onze politieke, sociale, economische en 
gezondheidsinfrastructuren', zegt Fuentes. 'Deze crisis laat zien welke 
culturen in de context van een epidemie zwak zijn. En als Amerikaan kan 
ik zeggen: de VS laten op dit moment hun extreme zwakte zien.'

Daar waar een land als China eerst in een autoritaire reflex van 
ontkenning schoot, vervielen regeringen van neoliberale landen zoals het 
Verenigd Koninkrijk en Nederland in terughoudendheid, om vooral de 
vrijheid en de economie niet te zeer in te perken. Een belangrijke 
Europese aarzeling aan het begin van de crisis was het gevolg van het 
neoliberale ideaal van een 'zo min mogelijk sturende overheid', zegt 
Joep Leerssen, hoogleraar Europese studies aan de Universiteit van 
Maastricht: 'Het coronavirus heeft de sterke staat teruggebracht. Beleid 
hierover kun je niet aan de markt overlaten. De terugtrekkende overheid 
heeft daardoor rechtsomkeert moeten maken.'

Vanuit hun ongemak met die nieuwe situatie probeerden de Europese 
overheden hun sturende autoritaire beleid aan hun bevolking te verkopen, 
observeerde Leerssen. 'Het is interessant om eens te gaan kijken hoe 
alle koningen en koninginnen van Europa hun volk hebben toegesproken: 
allemaal gaat het over dezelfde ziekte, maar opeens zie je al die 
stereotiep Deense, Franse, Hollandse, Spaanse en Britse zelfbeelden. 
'Dit zijn wij en zo gaan we met deze crisis om.''

Het is de vraag in hoeverre die stereotypen stroken met de 
werkelijkheid, zegt antropoloog Ginny Mooy. 'We horen Mark Rutte zeggen 
dat je Nederlanders niet moet vertellen wat ze moeten doen', zegt ze. 
'Dan ben je niet cultuur aan het beschrijven, maar aan het vertellen hoe 
je het wilt. Nederlanders kunnen prima omgaan met allerlei regels, maar 
dat is niet de politieke cultuur van dit moment.'

Mooy herkent het aan het begin van de uitbraak dominerende stereotype 
van de 'nuchtere Nederlander' uit haar tijd in Sierra Leone, tijdens de 
ebola-uitbraak van 2014. 'Ook daar deed de regering uit vrees voor de 
economische gevolgen in eerste instantie lacherig, was er de tegenzin om 
ingrijpende maatregelen te nemen, was er de 
'alles-onder-controle'-glimlach bij persconferenties.'

De Nederlandse overheid en haar adviseurs roepen het zelfbeeld op van de 
nuchtere, eigenzinnige Nederlander om bepaalde dingen niet te hoeven 
doen, meent Mooy. Een strengere lockdown zou hier niet werken, 
bijvoorbeeld. Contacten van besmette personen bellen we niet dagelijks 
na omdat dat volgens GGD-directeur Margreet de Graaf 'niet in onze 
volksaard zou passen'. In Nederland kiezen we voor drang in plaats van 
dwang, legt GGD-arts en hoogleraar Christian Hoebe op 22 mei uit in 
Medisch Contact: 'Er zijn landen waar ze voor het laatste kiezen. Dat is 
niet onze manier. Ik denk dat het niet zou werken. Het zou weerstand 
oproepen.'

Opvallend is daarbij de weerstand om te leren van landen die hun zaakjes 
wel op orde lijken te hebben. Op 13 maart, toen de situatie in Italie al 
dramatisch was, vroeg Forum voor Democratie-voorman Thierry Baudet aan 
de toenmalige minister van Volksgezondheid Bruno Bruins wat hij vond van 
de aanpak van Singapore. 'Als het gaat om kijken naar andere landen, 
kijk ik meer naar landen zoals Belgie, Duitsland, Verenigd Koninkrijk, 
Frankrijk, Italie en nog andere landen dan naar Singapore. Omdat ik wil 
leren van die landen dichterbij', antwoordde Bruins.

De reflex is op zich begrijpelijk. Een crisisaanpak kan niet zomaar 
getransplanteerd worden van de ene sociaal-culturele context naar de 
andere. Singapore is inderdaad geen Nederland; onze kijk op privacy en 
individuele vrijheden is anders. Dat bleek uit de commotie bij de 
aankondiging van de apps die moeten gaan helpen bij het bron- en 
contactonderzoek: een aanzienlijk deel van de Nederlanders is uiterst 
beducht op een surveillancemaatschappij. Tegelijk is Nederland een land 
waar de overheid onder meer dankzij de 'sleepnetwet' uit 2017 in de 
strijd tegen terrorisme en criminaliteit al heel ver kan gaan in het 
schenden van privacy, en waar burgers massaal privacy schendende apps 
van commerciele aanbieders gebruiken.

Die weerstand om te leren van dit soort niet-westerse landen gaat ook 
gepaard met stereotyperingen. Neem bijvoorbeeld Zuid-Korea, dat een 
beleid hanteert dat zwaar leunt op testen, tracen en isoleren. Op ruim 
51 miljoen inwoners telt het land op dit moment 11.225 officieel 
geregistreerde besmettingen en 227 geregistreerde coronadoden. 
Gesprekken over de Koreaanse mentaliteit en corona-aanpak, merkt Remco 
Breuker, hoogleraar Koreastudies aan de Universiteit Leiden, ontaarden 
in Nederland echter al snel in niet-productieve discussies, 'op het 
randje van racisme, of daar overheen'.

Wanneer het in Nederland over de Koreaanse aanpak gaat, gaat het vaak 
over hun 'volgzaamheid', tot ergernis van Breuker. 'Koreanen zijn 
bijvoorbeeld wel sterk geneigd om iemand aan te spreken die zich niet 
aan een norm houdt, bijvoorbeeld een dronkelap die iemand lastigvalt. 
Maar ze verzetten zich ook tegen groepsdwang. Probeer je een Koreaan 
iets op te leggen, dan komt-ie eerst in je gezicht staan en zegt 'wie 
ben jij wel niet om dat te zeggen?''

Ook als het over privacy gaat wijkt Korea minder van ons af dan hoe het 
vaak wordt afgeschilderd. Na de uitbraak van het dodelijke mers-virus in 
2015 nam het Koreaanse parlement nieuwe wetgeving aan die het mogelijk 
maakt om verregaande privacy-inbreuken te doen in tijden van een 
epidemie. 'Die wordt na afloop dus weer teruggedraaid, en ja, ook in 
Korea maken veel mensen zich daar zorgen over', zegt Breuker.

Hoe onze culturele weerstand ons in de weg kan zitten, blijkt uit de 
discussie rond de vraag of mondkapjes op straat zin hebben. De 
wetenschap biedt daarover nog geen harde antwoorden, waardoor de 
adviezen zich lange tijd lieten indelen langs (inmiddels steeds verder 
verschuivende) culturele lijnen. In veel Aziatische landen is het dragen 
van mondkapjes al drie, vier decennia gebruikelijk om te doen, vanwege 
luchtverontreiniging of infecties. 'Terwijl ze voor de westerse wereld 
om een of andere reden worden gezien als een dramatisch laatste middel, 
een soort symbool van het inperken van vrijheid', zegt antropoloog 
Fuentes. 'Tijdens een demonstratie tegen de maatregelen in de VS werd 
een foto gemaakt van iemand met een bord waarop stond: 'Mijn vrijheid is 
meer waard dan jouw gezondheid'. Mensen zijn echt bereid ervoor ten 
strijde te trekken.'

De kunst is volgens antropoloog Fuentes om een crisis aan te pakken op 
een eigen manier, maar met het beste van andere werelden. 'Denk aan onze 
aanpak zoals we denken aan onze keuken. Nederland is daarvan het 
perfecte voorbeeld: een van de beste Indonesische gerechten die ik ooit 
heb gegeten, at ik in Amsterdam. Maar het was niet Indonesisch. Het was 
een hybride. In de keuken hebben we er geen moeite mee om dingen over te 
nemen van anderen, zolang het gerecht er beter van wordt.'

Wellicht kunnen twee andere westerse landen met een relatief succesvolle 
corona-aanpak, Australie en Nieuw-Zeeland, daarbij een brugfunctie 
vervullen. Als eilandnaties hebben zij bij de coronabestrijding een 
voordeel ten opzichte van de meeste Europese landen, maar mogelijk 
speelde daar ook mee dat ze wat makkelijker kennis overnemen uit de 
nabijgelegen Oost-Aziatische landen en zichzelf niet zien als een 
wereldmacht.

Wat Remco Breuker betreft zou het een goed idee zijn om nu eens geen 
handelsmissie maar een leermissie te sturen naar een land als 
Zuid-Korea. Hij is de afgelopen weken al meerdere keren door Koreaanse 
media geinterviewd over de situatie in Nederland. 'Ze kunnen er niet bij 
dat Nederland als gidsland zoveel minder goed in staat blijkt het 
coronavirus te bestrijden. Maar waar ze vooral verbolgen over zijn is 
dat ze, zelfs door vooraanstaande wetenschappers in ons land, zo 
verkeerd begrepen en neergezet worden. De hele tijd die verhalen over 
'waarom zij anders zijn'. In plaats van dat we kunnen zeggen: 'Nou, dat 
hebben jullie mooi gedaan.''

--------
(c) 2020 De Groene Amsterdammer