[D66] De waanzin is de gekte voorbij

[A.OUT]

De waanzin is de gekte voorbij
By
TEKST MATTHIJS SORGDRAGER
trouw.nl
6 min
View Original

De manier waarop wij tegenwoordig spreken over psychoten, komt soms 
overeen met de manier waarop men dat deed in de Middeleeuwen of het oude 
Griekenland. Dat is de les die filosoof en ex-psychiatrisch patiënt 
Wouter Kusters trekt uit 'Geschiedenis van de waanzin' van Michel 
Foucault. Het boek, voor het eerst uitgegeven in 1961, is het debuut van 
de Franse filosoof die geldt als een van de belangrijkste denkers van de 
twintigste eeuw.

Vorige maand verscheen een herziene vertaling van 'Geschiedenis van de 
waanzin'. Het is nog steeds relevant, vindt Kusters. Het boek, zegt hij, 
stelt hem in staat na te denken over de manier waarop in de media, de 
politiek of op verjaardagen over mensen met een psychiatrische stoornis 
wordt gesproken.

Kusters (1966) leest Foucault nog vaak, en hij verwijst ook veel naar 
hem in zijn eigen boek 'Pure waanzin' uit 2004. Daarin schrijft hij over 
zijn eigen psychoses (twee keer is hij opgenomen in een kliniek) en de 
manier waarop psychiaters hem behandelden.

Kusters valt uit de toon in het vrijwel lege IJburgse café. Soms 
overstemt het geklets van de studentikoze veertigers aan de bar het 
gesprek. De filosoof praat voorzichtig en af en toe wat verlegen. Maar 
als hem wordt gevraagd naar het beeld dat tegenwoordig heerst van mensen 
in een psychose, is hij stellig: "De psychiatrische zorg is niet 
geïnteresseerd in het verhaal van psychoten."

In 'Geschiedenis van de waanzin' ontkracht Foucault het idee dat 
'waanzinnigen' altijd en overal hetzelfde werden bekeken. "Dit doet 
hij", zegt Kusters, "door aan te tonen dat er, afhankelijk van de tijd 
en de plaats, veel verschillende manieren zijn om te spreken over de 
waanzin". Zo zetten de oude Grieken schizofrenen soms op een voetstuk 
als 'ziener'. Maar eeuwen later werden ze opgesloten in kerkers.

De manier waarop instituten als de politiek en de kerk omgaan met mensen 
met psychiatrische problemen, komt voort uit de manier waarop ze hen op 
dat moment zien en over hen praten. Foucault noemt veel van die 
manieren, zegt Kusters. Enkele daarvan wil hij wel toelichten.

De waanzinnige als beest

"Al sinds de Middeleeuwen bestaat een visie waarbinnen iemand met een 
psychiatrische afwijking wordt gezien als een beest. In deze visie is 
hij iemand die geen rede heeft, maar daardoor wel iets anders krijgt, 
namelijk de gevaarlijkheid van een dier. Deze visie is geworteld in het 
idee dat 'normale' mensen beschikken over een geest die het dierlijke 
lichaam in bedwang houdt. Mensen die afwijken van de norm en als 'gek' 
worden bestempeld, zouden dit niet hebben. Zij zijn overgeleverd aan de 
dierlijke impulsen van het lichaam. In de Middeleeuwen was deze visie 
wijdverbreid. Psychiatrische patiënten werden opgesloten in 
gevangenissen en gevoerd als wilde dieren. Die visie speelt tegenwoordig 
een grote rol bij de vraag of mensen met een psychiatrische diagnose een 
wapen mogen aanschaffen. Dit zou dan niet mogen omdat deze mensen, net 
als dieren, niet kunnen nadenken over wat ze doen."

De waanzinnige als patiënt

"Mensen met psychiatrische problemen worden in de huidige maatschappij 
vooral patiënten genoemd. Het is gewoonte geworden om in medische termen 
over ze te spreken. Dit gebeurt sinds de opkomst van de psychiatrische 
zorg rond 1800 steeds vaker. Omdat psychoten worden gezien als mensen 
met een gemankeerd denkvermogen, leggen behandelaars de nadruk op de 
reparatie van dat denkvermogen. Boeken als 'Wij zijn ons brein' van Dick 
Swaab voeden deze visie. Swaab reduceert mensen tot een bepaalde staat 
in de hersenen. Van die mensen wordt dan gezegd: zij denken niet op de 
goede manier. Maar kennis over de biologische oorzakelijkheid van zijn 
gedrag voegt helemaal niets toe aan het begrip voor de patiënt. Om dit 
begrip te kweken, moeten behandelaars eerst de belevingswereld van de 
psychoot erkennen. Maar psychiaters doen dat niet. Zij beschouwen die 
belevingswereld als gemankeerd en fout omdat psychiatrische patiënten 
aan schijnbaar alledaagse gebeurtenissen andere betekenissen geven dan 
de meeste mensen. Dat kan nogal wat verwarring opleveren. De manier 
waarop die mannen gepositioneerd staan ten opzichte van elkaar" - hij 
knikt voorzichtig naar de mannen aan de bar - "zou voor mij in een 
psychotische periode een diepe betekenis hebben gehad. Het zou een 
product zijn van een groot en onbegrijpelijk systeem dat de hele wereld 
in zijn macht had."

De waanzinnige als ziener

"Voor de opkomst van de psychiatrische zorg in 1800 werd nog niet in 
medische termen gesproken over psychiatrische patiënten. De mensen in 
zijn omgeving beschouwden de alternatieve interpretaties die de 
geesteszieke aan zijn ervaringen gaf vaak in religieuze termen. Als hij 
geluk had, vond men dat hij contact had met God, als hij pech had met de 
duivel. De psychoot is tegenwoordig een stuk beter af dan toen. Maar als 
bijvoorbeeld de kerk deze ervaringen goed begeleidt, kan het ook goed 
gaan. Van de Spaanse mystica Theresa van Avila werd bijvoorbeeld gedacht 
dat zij tijdens haar wanen contact had met God. Mensen luisterden ernaar 
en ze kon zelfs haar eigen klooster stichten.

"De visie op de psychoot als iemand met toegang tot een alternatieve 
werkelijkheid, steekt tegenwoordig vaak de kop op in de 
transpersoonlijke psychiatrie. Voorstanders van deze stroming in de 
psychiatrie nemen de belevingswereld van psychoten en de verhalen die 
zij hierover vertellen in meer of mindere mate serieus. Dat kan goed 
uitpakken, maar het kan ook doorschieten naar de verkeerde kant. Sommige 
aanhangers van de transpersoonlijke psychiatrie zien psychoten als 
mensen die toegang hebben tot een hogere waarheid. Dat gaat mij te ver. 
De belevingswereld van psychoten is niet slechter maar zeker ook niet 
beter dan de breder gedeelde belevingswereld. Psychoten kunnen veel aan 
mindfulness-therapieën hebben. Daarbij leren ze niet te veel waarde te 
hechten aan hun belevingswereld en zich er niet meteen door te laten 
meeslepen."

Foucault probeert, volgens Kusters, onder de oppervlakte te kijken van 
het alledaagse gesprek over de waanzin. "Welke opvattingen en 
ideologieën gaan hieronder schuil? Hoe komt dat? En is dat ooit anders 
geweest? Foucault laat zien dat er veel meer mogelijkheden zijn om na te 
denken over mensen met psychiatrische problemen. Deze mogelijkheden 
behoren niet tot het verleden. Ze leven nog steeds op allerlei manieren. 
Dat maakt Foucault zo relevant."

Wouter Kusters: 'Mensen met psychiatrische problemen worden in de 
huidige maatschappij vooral patiënten genoemd.'

Pure waanzin

Filosoof en taalkundige Wouter Kusters publiceerde in 2004 zijn eerste 
boek 'Pure Waanzin - Een zoektocht naar de psychotische ervaring'. In 
dit boek vertelt hij over zijn eigen psychose in 1987. Dit verhaal 
wisselt hij af met passages uit zijn medisch dossier en herinneringen 
aan de psychose. Volgende maand verschijnt een geheel herziene herdruk 
bij Lemniscaat.

Bron van ideeën

De Franse filosoof en historicus Michel Foucault (1926-1984) was aan het 
eind van zijn leven een van de meest prominente intellectuelen van 
Frankrijk. In zijn boeken kijkt Foucault naar de geschiedenis met de 
blik van een filosoof.

Vakgenoten omschrijven Foucault als een onderzoeker naar het ontstaan 
van 'ideeën', bijvoorbeeld over de waanzin. Hij onderzocht waarom leden 
van een bepaalde cultuur op een bepaalde manier spraken over mensen die 
afweken van de norm. Ten grondslag aan deze vraag ligt de stelling dat 
waanzin niet iets onveranderlijks is, maar een concept dat in iedere 
cultuur een andere invulling krijgt.

Na de Tweede Wereldoorlog studeerde Foucault aan de École Normale 
Supérieure, een prestigieuze Franse universiteit die veel intellectuelen 
en filosofen opleidde. Tijdens deze periode was Foucault depressief en 
suïcidaal. Aangenomen wordt dat dit te maken had met zijn ontluikende 
homoseksualiteit, een taboe in die tijd.

Aan het eind van zijn leven bracht Foucault veel tijd door in San 
Francisco. Hij gaf les aan de universiteit van Berkeley en stortte zich 
in het homo-nachtleven. Dit leven werd hem uiteindelijk fataal. Foucault 
stierf in 1984 aan de gevolgen van aids.