[D66] Terugkijken: Chinese doofpot (Wuhan Coronavirus 2019-nCoV #475)

[Dr. Marc-Alexander Fluks]

[Laatste nieuws: Op 6 januari 2021 keurt de EMA het Moderna-vaccin goed  
(vertragen, vertragen, vertragen); de VS deden dit op 17 december 2020]

Bron:   NRC Handelsblad
Datum:  18 december 2020
Auteur: Sander Voormolen
URL:    
https://www.nrc.nl/nieuws/2020/12/18/china-een-jaar-geleden-twee-dappere-virologen-omzeilen-de-doofpot-a4024454


Hoe twee dappere virologen de Chinese doofpot omzeilden
-------------------------------------------------------
Reconstructie Hoe reageerde China toen het nieuwe coronavirus daar een 
jaar geleden de eerste slachtoffers maakte? Er was een breekijzer nodig 
om het land tot openheid te dwingen.

Aan de 'hack' van twee dappere virologen - een Chinees en een Britse 
Australier - is het te danken dat de pandemie van het coronavirus 
SARS-CoV-2 wereldwijd niet nog veel meer slachtoffers heeft gemaakt. Op 
11 januari van dit jaar, om twee uur 's nachts Nederlandse tijd, post 
viroloog Eddie Holmes van de University of Sydney de genetische code van 
29.903 letters van het virus op de openbare website van 
http://virological.org. Die genetische blauwdruk van het virus is 
ontcijferd door Zhang Yongzhen, een viroloog van de Fudan Universiteit 
in Shanghai, met wie Holmes al jaren samenwerkt. Tegen de wil van de 
Chinese overheid in besluiten Zhang en Holmes dat de wereld onmiddellijk 
moet weten welk nieuwe virus in Wuhan is uitgebroken.

Het werkt als een breekijzer: waar China de Wereldgezondheidsorganisatie 
(WHO) tot dan toe slechts mondjesmaat informatie heeft verstrekt over de 
uitbraak, voelt het land zich opeens moreel verplicht om ook snel andere 
informatie te delen. Binnen een dag komen er vijf virussequenties bij, 
die worden gedeponeerd bij de internationale databank Gisaid. 'Ik ben 
ervan overtuigd dat China die informatie ooit wel een keer had 
vrijgegeven, maar niet zo snel als ze nu hebben gedaan', zegt Holmes per 
e-mail tegen NRC.

Hoe gevaarlijk het nieuwe virus precies is, kan Zhang op basis van 
alleen de code niet beoordelen, zegt hij in een interview met Time 
Magazine, maar het is hem meteen duidelijk dat het gaat om een 
SARS-achtig virus dat via luchtwegen overdraagbaar is.

Collega's in Wuhan stuurden Zhang op 3 januari longslijmmonsters toe van 
zeven ernstig zieke patienten, vlak voordat China 'ongeautoriseerd 
onderzoek' aan het virus verbiedt. Veertig uur later heeft Zhang uit een 
monster het complete genoom van het virus in handen. Direct na zijn 
ontdekking waarschuwt Zhang de gezondheidsautoriteiten in Beijing en 
Wuhan. Maar het blijft stil - in China weten enkele insiders wat er zich 
afspeelt in Wuhan, de rest van de wereld kan er alleen maar naar gissen.


De informatie is niet meteen beschikbaar

In Wuhan liggen op dat moment tientallen mensen in het ziekenhuis met 
een ernstige longziekte waardoor zij in ademnood komen. Velen van hen 
zijn als verkoper of als bezoeker op de Huanan Seafood Market in het 
centrum van de stad geweest. De lokale gezondheidsautoriteiten vermoeden 
dat de uitbraak daar is ontstaan en hebben de overdekte markt op 1 
januari uit voorzorg gesloten. Sindsdien zijn er geen nieuwe patienten 
meer gemeld.

Zhang deponeert de genetische code van het virus in GenBank. Dat is een 
openbare databank van de Amerikaanse National Institutes of Health, 
waarin genetische informatie van allerlei levende organismen wordt 
verzameld. De code van het nieuwe virus wordt op 5 januari ingediend als 
'Wuhan seafood market pneumonia virus isolate Wuhan-Hu-1'. Het 
gebruikelijke proces van review bij GenBank zorgt echter voor 
vertraging, waardoor de informatie nog niet meteen voor anderen 
beschikbaar is.

'De autoriteiten in China hadden iedereen verboden te publiceren over de 
uitbraak', vertelt Holmes in een aflevering van PodcastOne Australia. 
'Ik denk dat ze dachten dat ze het onder controle konden houden, en dat 
ze geen paniek wilden zaaien.'


De WHO voelt zich in zijn hemd staan

Op 31 december bereiken de eerste berichten over een virusuitbraak de 
westerse wereld door de publicatie van een uit het Chinees vertaald 
nieuwsbericht op de infectieziektenmonitor Promedmail. Daarna blijven de 
geruchten over een nieuwe infectieziekte die rondwaart in Wuhan 
aanzwellen. Op 8 januari meldt The Wall Street Journal op basis van 
anonieme bronnen dat de uitbraak van longontstekingen in Wuhan wordt 
veroorzaakt door een nieuw coronavirus. Meteen trekt de krant de 
vergelijking met de dodelijke ziekten MERS en SARS die ook door 
coronavirussen veroorzaakt worden. Bij de Wereldgezondheidsorganisatie 
voelen ze zich in hun hemd staan, nu ze via de pers moeten vernemen hoe 
het zit. Een dag later bevestigt de Chinese dienst voor infectieziekten 
CDC dat een nieuw coronavirus (2019-nCoV) de veroorzaker is van de 
longziekte. Daar blijft het bij.

'We kwamen op een punt dat de autoriteiten toegaven dat er een 
coronavirus in het spel was, maar er geen verdere informatie over 
gaven', vertelt Holmes in PodcastOne. 'Dat leek mij volkomen 
belachelijk, omdat wetenschappers stonden te springen om te zien wat de 
sequentie van dit virus was. Ik dacht: we moeten dit embargo breken en 
deze data vrijgeven.'

Zhang is op de luchthaven Shanghai Hongqiao net aan boord van een 
vliegtuig gestapt op weg naar Beijing, wanneer Holmes hem belt. Het is 
zaterdagmorgen 11 januari. Holmes stelt voor om de code integraal op de 
website http://virological.org te posten. 'Dat is de snelste en 
eenvoudigste manier', zegt Holmes. 'Bovendien: het is nu weekend', is 
zijn argument - als het volgens de officiele weg moet, gaat het veel te 
lang duren. 'Laat me daar even over nadenken', antwoordt Zhang, terwijl 
het vliegtuig naar de startbaan taxiet. Nog voor hij opstijgt geeft hij 
zijn fiat.

Het simpele digitale bericht dat Holmes namens Zhang online zet, brengt 
meteen overal ter wereld de raderen in beweging. Met de virtuele 
blauwdruk van het virus kunnen laboratoria aan de slag. Hiermee kan een 
team met Marion Koopmans van het Erasmus MC in Rotterdam en Christian 
Drosten van het Charite in Berlijn in recordtijd een PCR-test ontwerpen, 
waarmee het nieuwe virus betrouwbaar is te detecteren. Deze test wordt 
de standaard van de WHO. Ook vaccinmakers gaan meteen aan de slag. Een 
tijdlijn op de website van het Amerikaanse bedrijf Moderna meldt dat het 
op basis van de code al op 13 januari een kandidaatvaccin heeft. De rest 
van het jaar heeft Moderna nodig om het vaccin te testen, goedkeuring te 
verkrijgen van geneesmiddelenautoriteiten en voldoende te produceren om 
honderden miljoenen mensen te kunnen vaccineren.

Geneticus Bas Oude Munnink weet nog goed dat het team van Erasmus MC al 
in de startblokken stond toen de informatie op http://virological.org 
verscheen. 'De eerste signalen dat er iets aan de hand was in Wuhan 
kwamen al eind december bij ons binnen', zegt hij. 'En begin januari 
drong het door dat het serieus was. We zijn meteen aan de slag gegaan 
toen het eerste genoom online kwam. Eerst om de diagnostiek te 
ontwikkelen en daarna om het sequenceprotocol op te zetten.'


Het virus had niet veel variatie

Dat vervolgens een dag later ook andere Chinese groepen hun sequenties 
deelden was volgens Oude Munnink cruciaal. 'Dat was belangrijk om 
inzicht te krijgen in de diversiteit van het virus, je weet in het begin 
niet hoelang dit al aan de gang was. Die andere sequenties bevestigden 
dat er nog niet veel variatie in het virus was. We konden die sequenties 
mooi gebruiken om onze detectiemethode te toetsen. De PCR moet 
natuurlijk alle varianten kunnen oppikken.'

Op 23 januari was de klus geklaard. 'Ontworpen, gevalideerd en 
gepubliceerd', zegt Oude Munnink. 'Elf dagen later dus. De eerste 
besmetting in Europa, in de buurt van Munchen, Zuid-Duitsland, hebben we 
alleen maar kunnen zien doordat we de diagnostiek al hadden lopen. Dat 
was op 27 januari.'

Het is niet te zeggen hoeveel besmettingen of hoeveel doden dankzij de 
hack van Zhang en Holmes zijn voorkomen. Maar het is in ieder geval zo 
dat de wereld dankzij hun actie veel beter was voorbereid op de komst 
van een dodelijk virus dat op dat moment nog geen slachtoffers buiten 
China had gemaakt.

Holmes en Zhang hadden nog meer tijd kunnen winnen door hun resultaat 
meteen op 5 januari openbaar te maken. Maar Holmes betwijfelt of dat een 
pandemie had kunnen voorkomen. Dat het virus in een dodelijke opmars 
over de hele aardbol kon trekken, heeft immers ook te maken met 
materiaaltekorten, te lang wachten met ingrijpen en zelfs aperte 
onverschilligheid van diverse overheden.

Onderschatting van het verspreidingsvermogen van het virus deed de rest. 
Bij de uitbraak van SARS in 2002 en 2003 lukte het door patienten in 
quarantaine te plaatsen om de infectieketen te stoppen. Maar het nieuwe 
coronavirus kan mensen ook besmetten zonder dat zij duidelijke symptomen 
krijgen, en dat maakt het een stuk moeilijker om het in te dammen.


Noodkreten genegeerd of in de doofpot

Achteraf gezien komen er rond de Kerst van 2019 al de eerste signalen 
dat het in Wuhan om een ernstige uitbraak gaat. Wat er precies gaande 
is, dringt maar langzaam door, doordat niemand een goed overzicht heeft. 
Niettemin waarschuwen betrokken artsen en wetenschappers in Wuhan in die 
dagen diverse malen dat de situatie zorgelijk is - maar hun noodkreten 
worden genegeerd of in de doofpot gestopt.

Achter de schermen wordt op 30 december het hoogste alarm geslagen in 
Wuhan. Die dag stuurt de gemeentelijke gezondheidscommissie van Wuhan 
een waarschuwing naar alle medische instellingen in de stad dat er een 
uitbraak van longontsteking met een onbekende oorzaak aan de gang is.

Artsen krijgen de opdracht monsters te verzamelen en inderhaast worden 
allerlei onderzoeksteams opgetrommeld in een poging meer duidelijkheid 
te krijgen over de oorzaak van de uitbraak. In de eerste dagen van 
januari komen zeker drie verschillende onderzoeksteams tot dezelfde 
conclusie: er is in Wuhan een nieuw SARS-achtig coronavirus opgedoken.

Het team van het Wuhan Institute of Virology onder leiding van viroloog 
Shi Zhengli slaagt er op 2 januari als eerste in het complete genoom van 
het virus in kaart te brengen, rapporteert een inmiddels gecensureerde 
nieuwspagina van het instituut. In een interview met Scientific American 
deze zomer vertelt Shi over de grote paniek waarin het onderzoek 
verloopt. Vroeg in de avond van 30 december roept de directeur van het 
instituut haar met grote urgentie terug van een congres: 'Laat alles wat 
je nu aan het doen bent uit je handen vallen en kom onmiddellijk 
hiernaartoe om dit uit te zoeken.'


In allerijl terug naar Wuhan

Kort daarvoor zijn zeven monsters van ernstig zieke longpatienten uit 
het Jinyintan-ziekenhuis afgeleverd bij het virologie-instituut. In 
allerijl reist Shi terug naar Wuhan. Bij een eerste analyse blijken vijf 
van de zeven monsters positief in een algemene genetische test die 
coronavirussen aantoont. Onmiddellijk laat Shi een van de monsters 
sequencen: het genoom blijkt 80 procent gelijk aan SARS.

Een ander team, van het Chinese National Institute of Viral Disease 
Control and Prevention onder leiding van Tan Wenjie, heeft op 3 januari 
het complete genoom van het virus ontcijferd. Dat rapporteren zij later 
ook in CDC Weekly.

Een derde team, van de Chinese Academie van Medische Wetenschappen, 
meldt dat het de klus kort na middernacht op 5 januari heeft geklaard. 
(Maar later blijkt dat ze op 27 december al voor het eerst zicht hadden 
op het virusgenoom.) En ten slotte slaagt een team van Wuhan University 
erin op 7 januari het virusgenoom in kaart te brengen uit monsters van 
twee patienten in het Zhongnan-ziekenhuis in Wuhan. En uit registraties 
in genetische databanken blijkt dat er rond de jaarwisseling zelfs nog 
meer teams in Wuhan werken aan het in kaart brengen van het nieuwe 
virus.

Officieel noemt de Chinese overheid steevast 9 januari als de datum 
waarop het nieuwe coronavirus voor het eerst wordt geidentificeerd - 
maar dat strookt dus niet met de feiten.


Telefoon van een klein genoombedrijfje

Nog voor de ongeorganiseerde sequencing-race op 30 december wordt 
ingezet, zijn er al enkele verontrustende uitslagen van 
laboratoriumonderzoek, blijkt uit een reconstructie van 
nieuwsorganisatie Caixin. Het blijkt al snel dat het om een heel nieuw 
virus gaat, dat sterk op SARS lijkt.

Op 24 december neemt longarts Su Zhao in het Central Hospital in Wuhan 
een longslijmmonster af bij een 65-jarige man die met een ernstige 
longontsteking op de IC is opgenomen en hij stuurt het naar een klein 
genoombedrijfje in Guangzhou, Vision Medicals. Daar hebben ze een 
zogeheten next generation sequencing-apparaat staan dat op basis van de 
genetische code tientallen verschillende ziekteverwekkers kan 
identificeren. In plaats van een gebruikelijk schriftelijk verslag 
krijgt Su de uitslag op 27 december telefonisch medegedeeld. Het gaat om 
een nieuw coronavirus, krijgt hij te horen, maar meer details zijn er 
nog niet. Hij besluit de patient in isolatie te verplegen in afwachting 
van meer informatie.

Een opmerkelijk anoniem verslag dat op 28 januari verscheen op het 
Chinese socialmediaplatform WeChat vertelt de andere kant van het 
verhaal. De auteur, 'Kleine Berghond', is kennelijk een genetisch 
analist in dienst van Vision Medicals. Het bericht is inmiddels 
verwijderd, en de echtheid ervan is lastig te verifieren. Maar met alle 
details en foto's lijkt het waarheidsgetrouw. Kleine Berghond doet 
verslag van zijn ontdekking op 26 december als hij de uitslag van de 
automatische analyse van patientmonsters bekijkt. 'Onverwacht werd 
ontdekt dat een monster een gevoelig pathogeen-SARS-coronavirus 
rapporteerde', schrijft hij. Een snelle controle stelt hem gerust: het 
is geen SARS. Maar het is wel onmiskenbaar een coronavirus, en ook een 
dat lijkt op vleermuisvirussen. Kleine Berghond rapporteert zijn eerste 
bevindingen alvast aan het Instituut voor Pathogeenbiologie van de 
Chinese Academie voor Medische Wetenschappen.


Voorzichtig, de arts niet laten schrikken

Een dag later herhaalt Kleine Berghond de analyse. Dan heeft hij het 
virusgenoom nagenoeg compleet. Het verandert niets aan de eerste 
conclusie: het is geen SARS, en het lijkt op vleermuisvirussen. Hoe 
gevaarlijk of besmettelijk het is, weet hij niet. Voor de zekerheid 
desinfecteert hij het hele laboratorium. Rond het middaguur belt hij de 
arts. Voorzichtig, om hem niet te laten schrikken, vertelt hij dat het 
gaat om een infectie met een nieuw coronavirus.

Ondertussen heeft het Centrale Hospitaal in Wuhan een monster van een 
andere patient laten analyseren door CaptialBio Medlab in Beijing. Die 
uitslag komt wel in een rapport en is veel stelliger: dit virus lijkt op 
SARS. Het leidt tot ongerustheid bij de artsen. Ze beginnen elkaar te 
waarschuwen. Het nieuws belandt bij oogarts Li Wenliang. Hij waarschuwt 
collega's dat er zeven patienten met SARS in hun ziekenhuis liggen. Een 
dag later moet hij zich verantwoorden en in het openbaar schuld bekennen 
'voor het verspreiden van valse geruchten'. De informatie mag dan niet 
helemaal juist zijn (het is geen SARS), het gevaar is er evenzeer. Dat 
wordt tragisch duidelijk als Li zelf besmet raakt en uiteindelijk op 6 
februari aan de gevolgen daarvan overlijdt.


Misschien is het echt een nieuw type SARS

Ook Kleine Berghond krijgt het rapport van zijn collega's in Beijing 
onder ogen. Na vergelijking van de sequenties komt hij tot de conclusie 
dat het om exact hetzelfde virus gaat. Dat maakt hem weer zenuwachtig: 
'Het is misschien echt een nieuw type SARS!'

Het roept bij hem en zijn collega gemengde gevoelens op: 'Aan de ene 
kant waren we bang dat dit onbekende virus net zo angstaanjagend kon 
zijn als SARS, maar aan de andere kant waren we opgetogen dat we deze 
ziekteverwekker met metagenomic next generation sequencing zo snel 
gedetecteerd en bevestigd hadden, waardoor preventieve 
controlemaatregelen genomen konden worden voordat het zich verder zou 
verspreiden. In de kiem gesmoord!'

Kleine Berghond is gerustgesteld als hij hoort dat nationale expertteams 
onderzoek gaan doen. 'Ze hebben meer informatie, meer monsters en 
gegevens en ze zijn gekwalificeerder en professioneler.'

Maar zijn hoop op een goede afloop vervliegt snel als op Oudjaarsdag een 
officiele aankondiging volgt over een 'longontsteking met onbekende 
oorzaak', zonder de ziekteverwekker te noemen. De melding zegt ook dat 
'er geen duidelijke overdracht van mens op mens is gevonden'. Kleine 
Berghond vermoedt echter dat het virus wel degelijk besmettelijk kan 
zijn. Maar hij begrijpt ook dat het belangrijk is om paniek onder de 
mensen te voorkomen.

Achteraf is Kleine Berghond trots dat zijn team de primeur had. 'Voor 
zover ik weet, zouden wij de eersten zijn die het virus ontdekt hebben', 
schrijft hij. En inderdaad duikt de 65-jarige man ook in de genetische 
databanken op als de patient bij wie SARS-CoV-2 het vroegst is 
geidentificeerd.


Monsters in de hogesnelheidstrein

Maar uiteindelijk wordt dit resultaat ingehaald door het virusgenoom dat 
het team van Zhang Yongzhen in Shanghai identificeert in een monster van 
een 41-jarige vishandelaar Chen Qinbo van de Huanan-markt. Opnieuw 
speelt longarts Su Zhao van het Centrale Hospitaal van Wuhan hier een 
rol. Mogelijk raakt begin januari zijn geduld op over de diagnose van 
zijn patienten. Hij haalt alsnog een aantal bewaard gebleven monsters 
van patienten uit de vriezer, en stuurt ze verpakt in een piepschuimdoos 
met droogijs per hogesnelheidstrein naar het lab van Zhang in Shanghai.

Dit onderzoek is mogelijk ternauwernood door de mazen van het net 
geglipt. Op 3 januari, de dag van de zending, vaardigt de National 
Health Commission in Beijing in een vertrouwelijke notitie aan alle 
laboratoria in het land een dringend bevel uit. Alle monsters genomen 
van patienten moeten vernietigd worden of in bewaring worden gegeven bij 
de daarvoor aangewezen instituten. De enige plek waar het virusmateriaal 
bewaard mag worden is het National Pathogen Resource Center in Beijing. 
Dat wordt bevestigd in een notitie in CDC Weekly.

Marktkoopman Chen Qinbo herstelt weer en mag op 11 januari het 
ziekenhuis verlaten. Hij doneert bloedplasma om met zijn antistoffen 
andere patienten te helpen. In een interview met Der Spiegel zegt Chen 
dat hij zijn leven weer heeft opgepakt maar dat hij wel van vis is 
overgestapt op groenten en fruit, uiteraard op een andere markt.

--------
(c) 2020 NRC