[D66] Deschooling Society

[R.O.]

https://libertaireorde.wordpress.com/2013/01/20/ivan-illich-de-contraproductiviteit-van-de-megamachines/


  Ivan Illich: De Contraproductiviteit Van De Megamachines

20/01/2013
tags: convivialiteit 
<https://libertaireorde.wordpress.com/tag/convivialiteit/>, Erving 
Goffman <https://libertaireorde.wordpress.com/tag/erving-goffman/>, Ivan 
Illich <https://libertaireorde.wordpress.com/tag/ivan-illich/>, Lewis 
Mumford <https://libertaireorde.wordpress.com/tag/lewis-mumford/>, 
megamachine <https://libertaireorde.wordpress.com/tag/megamachine/>, 
ontscholing <https://libertaireorde.wordpress.com/tag/ontscholing/>, 
paul goodman <https://libertaireorde.wordpress.com/tag/paul-goodman/>, 
totale institutie 
<https://libertaireorde.wordpress.com/tag/totale-institutie/>

Ivan <https://libertaireorde.files.wordpress.com/2013/01/ivan.jpeg>

*Ivan Illich (1926-2002)* /Illich was in de jaren 1970 en 1980 een van 
de filosofen die in maatschappijkritische kringen de discussie over mens 
en maatschappij mee bepaalde. Hij was van geboorte Oostenrijker en 
‘verwierf’ later verschillende andere nationaliteiten (zoals de 
Amerikaanse, Mexicaanse en Duitse). Hij studeerde chemie, filosofie en 
theologie. Hij werd rooms-katholieke priester, die vervolgens wel de 
Kerk heftig kritiseerde, maar het geloof niet afzwoer./

/Zijn geluid, als mede dat van andere maatschappijcritici, spoelde weg 
door de neoliberale golf die over wereld kwam. Maar elke golfbeweging 
heeft zo zijn terugslag. Meer en meer wordt ingezien, dat marktdenken, 
groei, razende ontwikkelingen, sterk vervreemdende en destructieve 
effecten hebben. In zulke situaties is het niet opzienbarend dat er 
wordt teruggegrepen naar oude maar niet verouderde denkbeelden./

/Zo is Illich iemand die denkbeelden heeft ontwikkeld waarvan het waard 
is ze te onderzoeken voor een hedendaags gebruik. Voor een dergelijk 
onderzoek biedt de onlangs uitgekomen /Introduction à Ivan Illich/van de 
Franse filosoof Thierry Paquot een mooie gelegenheid. Waarom zou zijn 
kritiek op de maatschappij van toen niet kunnen passen op die van nu? 
Blijkt de vooruitgang dan soms geen mythe? Keren de middelen en de 
instituties waarvan we ons bedienen, als een bepaalde drempel wordt 
overschreden, zich dan soms niet tegen zichzelf, dat wil zeggen tegen 
hun eigen doel? Dat is nu toch niet anders dan voorheen? Over welke 
instituties en verschijnselen sprak Illich in dat soort gevallen? Wel, 
ondermeer over onderwijs, arbeid, energiegebruik, medische zorg, 
transport, economische groei/.

Paq.Ill <https://libertaireorde.files.wordpress.com/2013/01/paq-ill.jpg>

*/De persoon Illich/*

Illich was een veelzijdig man, behorend tot de klasse van ‘geëngageerde 
intellectuelen’. Paquot, die Illich persoonlijk heeft gekend, beschrijft 
hem als een radicaal, wiens gedachten uit ‘gemengde grond zijn 
getrokken’. Door anderen is hij op de meest uiteenlopende wijzen 
getypeerd, maar geen enkele typering is compleet. Zo is zijn kritiek op 
instituties, op de technische vooruitgang, op dominante opinies die in 
de mode zijn, voor een deel terug te vinden bij uiterst links en bij een 
deel van de ‘ecologisten’. Maar hij is geen theoreticus van de revolutie 
noch een ‘groene profeet’, betoogt Paquot.

Hij is rooms-katholiek in de leer, heeft de Kerk als instituut onder 
vuur genomen, maar hij is geen atheïst geworden. Hij blijft een 
geëngageerde christen. Zo kan men hem anarchist noemen, maar alleen in 
de zin dat hij gelooft in het /neen/ zeggen tegen ‘macht’ omdat deze 
houding in zijn ogen het hart van het evangelie uitmaakt. Niet dus omdat 
hij in de politieke beginselen van het anarchisme gelooft. Zijn scherpe 
kritiek op een aantal verschijnselen beogen niet het promoten van 
alternatieve acties. Hij ijvert voor het veranderen van het leven zoals 
dat door de moderne westerse maatschappij wordt ‘voorgeschreven’, eerder 
dan het veranderen van de wereld. Aldus vat Paquot zijn werkzame leven 
samen.

De teksten van Illich worden in de periode 1970 en 1980 beduidend 
populairder, dan die van de oorspronkelijke bedenkers van de 
basisgedachten. En daar ligt precies de kwaliteit van Illich: het aan de 
man en vrouw brengen van zijn denkbeelden. Want hoewel hij bijvoorbeeld 
het bestaande schoolsysteem hevig kritiseert, leeft hij zich uit als een 
‘nomadisch’ docent. Nomadisch, omdat hij zonder moeite ­– als polyglot – 
werelddelen over zwerft om aan universiteiten – in deeltijd – onderwijs 
te verzorgen. Welke thema’s hebben hem beziggehouden die dienstbaar 
kunnen zijn om op te wekken tot veranderen van het soort leven dat de 
westerse mens leidt? Paquot heeft zich op dit soort vraagstukken in zijn 
boek gericht.

*/Thematiek/*

Paquot heeft zijn /Introduction/ als volgt opgezet. In een eerste 
hoofdstuk levert hij een biografische schets over Illich. In drie 
volgende hoofdstukken behandelt hij de thematiek die Illich bezighield. 
Vervolgens is er nog een meer ‘methodologisch’ hoofdstuk en een 
hoofdstuk dat enkele conclusies bevat, alsmede een schets geeft hoe het 
denken van Illich in Frankrijk is ontvangen. De thematiek die Illich 
bezighield laat zich in enkele termen vangen, zoals 
‘contraproductiviteit’, ‘convivialiteit’, ‘ontscholing’.

De kracht van Illich om die thematiek te behandelen, zit niet alleen in 
zijn manier van analyseren in combinatie met zijn wijze die analyse te 
verwoorden, maar ook in het perspectief op de verschijnselen dat dan 
ontstaat. Zo spreekt hij wel over het afschaffen van scholen, 
‘descholing’ in het Engels (/Descholing Society,/ 1971) en in het 
Nederlands vertaald met ‘ontscholing’ (/Ontscholing van de maatschappij: 
het einde van een illusie?,/ 1972) maar dat betekent niet dat hij 
onderwijs wil afschaffen. Met ‘descholing’ opponeert hij tegen de 
institutie, de verplichte school die instructies geeft ten behoeve van 
het inpassen van het individu in de bestaande maatschappij- en 
productiestructuren (disciplinering). Hierin is direct de titel van een 
tekst van de Amerikaanse anarchist en maatschappijcriticus Paul Goodman 
(1911-1972) te lezen, te weten diens /Compulsory Mis-education/ uit 1964 
(deze tekst is gratis te downloaden; klik HIER 
<http://www.gyanpedia.in/Portals/0/Toys%20from%20Trash/Resources/books/goodman.pdf>).

Goodman <https://libertaireorde.files.wordpress.com/2013/01/goodman.jpg>

Goodman heeft een aantal jaren eerder zijn /Growing Up Absurd: Problems 
of Youth in the Organized System/ (1960) laten verschijnen (in het 
Nederlands vertaald als /Groot worden is gekkenwerk / Problemen van de 
jeugd in onze georganiseerde maatschappij/, 1973). De nauwe samenhang 
tussen de ideeën over onderwijs van Goodman en die van Illich bevreemdt 
niet als men weet dat beiden jaren, tot aan de dood van Goodman, met 
elkaar bevriend zijn geweest.

*/Contraproductiviteit/*

De thematiek die voor ons van belang is, gelet op de maatschappelijke, 
door neoliberalisme bepaalde, situatie waarin we leven, is met één woord 
samen te vatten: /contraproductiviteit/. Het centreert de aandacht van 
Illich op omslagpunten die maken dat een institutie zich tegen haar 
eigen doel gaat keren. Zo had onderwijs tot doel de ontplooiing van het 
individu. Dat individu leert leren (om zo zelfstandigheid op te bouwen). 
Maar door het meer en meer aanpassen van het instituut onderwijs aan 
extern geïmplementeerde vereisten, wordt het geïnstitutionaliseerde 
leren /dresseren/ (en blijft het individu daarmee een afhankelijke). 
Anarchisten hebben dat al rond de eeuwwisseling van 1900 onderkend. 
Sommigen zijn toen ‘libertair onderwijs’ gaan ontwikkelen en opzetten 
(voor meer hierover, klik HIER 
<http://www.gyanpedia.in/Portals/0/Toys%20from%20Trash/Resources/books/goodman.pdf>).

Het verschijnsel van de contraproductiviteit is niet alleen bij het 
instituut ‘school’ aan de orde, maar ook bij andere instituties zoals 
Illich noemt het /transport/ (automobiel), /gezondheidszorg/ 
(ziekenhuis), /techniek/ (smog). Wat er in al die institutionele sferen 
zich voltrekt is: het middel keert zich tegen het doel. De automobilist 
komt in de file vast te zitten. In sommige situaties maakt dit, dat 
lopen sneller gaat. Het ziekenhuis maakt mensen ziek, een verschijnselen 
dat Illich blootlegt in zijn /Medical Nemesis/ (1976). Het is in het 
Nederlands vertaald als /Grenzen aan de geneeskunde: het medisch bedrijf 
– een bedreiging voor de gezondheid?/ (Bussum, 1975).

Wat er uiteindelijk door de instituties wordt opgeleverd, staat niet 
langer ten dienste van ons, maar wij zijn er ten dienste van de 
producties van die instituties en van hun professionals. Dat grijpt zo 
op ons in, dat we niet meer in staat zijn onszelf in acht te nemen, zelf 
over onze behoeften te beslissen en die zelf te bevredigen.

In die lijn heeft Illich zich nadrukkelijk met de medische zorg, en in 
het bijzonder met het ziekenhuis, beziggehouden. Een ziekenhuis, net als 
andere grote voorzieningen, wordt door hem gezien als een ‘mega-outil’. 
Het is een term die hij ontleent aan de Amerikaan Lewis Mumford 
(1895-1990), die in de jaren 1960 over megamachines spreekt, dat wil 
zeggen over te grote hiërarchische organisaties, ‘machines’, die mensen 
als hun onderdelen gebruiken.

Het is overigens in die tijd niet vreemd om op die manier te denken. Het 
is immers de Amerikaanse socioloog Erving Goffman (1922-1982), die dit 
denken heeft voorbereid met wat hij ‘total institutions’ noemt. Een 
‘totale institutie’ is een omgeving waar een groot aantal dezelfde soort 
mensen verblijven (zieken, gevangenen, arbeiders) die – voor kortere of 
langere tijd – afgesneden zijn van de rest van de maatschappij. Aldus 
leiden zij een ingesloten leven, waarbij die omgeving, de ‘totale 
institutie’, onder controle staat van een formele organisatie. Te denken 
is aan een ziekenhuis, psychiatrische inrichting, gevangenis, fabriek. 
Goffman richt zich, in 1957, met name op de psychiatrische inrichting.

Statelijk geweld.2 
<https://libertaireorde.files.wordpress.com/2013/01/statelijk-geweld-2.jpg>

*/Perversiteit van de megamachine/*

Voor Illich is een ziekenhuis, door zijn ontwikkeling tot megamachine, 
tot totale institutie, een plek geworden waar mensen ziek worden 
gemaakt: het oorspronkelijke doel keert zich tegen het instituut. De 
mens is gereduceerd tot een ziektebeeld. Dat wil zeggen, een arts ziet 
geen mens (het geheel) maar slechts één element bijvoorbeeld de blinde 
darm ontsteking.

Die arts kan overigens niet veel anders, omdat hijzelf ook onderdeel is 
van de megamachine. Hij, de arts, moet zijn ‘targets’ halen. Of de 
patiënt gebaat zou zijn bij een andere behandeling – of geen behandeling 
– is de vraag niet, want zou de arts zich dat soort vragen inlaten, dan 
haalt hij zijn ‘targets’ niet. Op die wijze zijn er ‘machines’ geschapen 
waar perverse prikkels vanuit gaan. In feite is dat de kern die Illich 
bestookt – de perversiteit van de megamachine.

Dit maakt zijn aandacht voor /convivialiteit/ begrijpelijk, want dat 
verschijnsel verwijst naar een samen-leven, waarin de /menselijke maat/ 
een doorslaggevende rol speelt. Kortom: bij Illich ligt 
argumentatiemateriaal opgeslagen tegen het neoliberale denken. Dit is 
ook waar Paquot zijn lezer heen heeft wil leiden. Regelmatig legt hij 
daarom verbanden naar het heden, zoals bijvoorbeeld naar de Belgische 
wetenschapsfilosofe Isabelle Stengers, die zich ondermeer met ‘slow 
science’ bezighoudt. Overigens werkt Paquot dit soort verbanden met de 
ideeën van Illich niet verder uit, wat zich door de beknoptheid van deze 
/Introduction/ laat rechtvaardigen.

Nochtans zal opnieuw klinken, dat het allemaal wel erg overdreven is om 
te zeggen dat de medische zorg mensen ziek maakt. Maar wat als er 
blijkt, dat een aanmerkelijk deel van de Franse bevolking onder de 
/benzodiazepines/ zit? Het betreft een groep kalmerende, 
angstverminderende middelen van chemisch samenstelling. In een artikel 
van bijna drie pagina’s in het Franse dagblad /Le Monde/ van 12 januari 
2013, met als titel ‘De valkuilen van een opium van het volk’, zegt de 
farmaco-epidemioloog Bernard Bégaud: ‘De helft van de personen die in 
Frankrijk onder de benzodiazepines zit, wordt daarmee behandeld zonder 
indicatie of zonder voorschrift’. Onderzoek wijst evenwel uit, dat 
langdurig gebruik van benzodiazepines het risico van dementie doet toenemen…

*/Marktplaats/*

Is er een positiever voorbeeld te bedenken om een verband te leggen 
tussen Illich en een bepaalde hedendaagse ontwikkeling? Ik waag het 
erop. In /Le Monde/ van 5 januari 2013 werd een aantal wetenschappers 
over het verschijnsel /Le Bon Coin/ aan het woord gelaten. /Le Bon Coin/ 
betreft een internet ontmoetingsplaats voor koop, verkoop en ruil van 
nieuwe en tweede hands spullen, zoals die in Nederland bekend is onder 
de naam /Marktplaats.nl/. Net als in Nederland heeft dit verschijnsel 
ook in Frankrijk een grote vlucht genomen. Welke mogelijke invloed gaat 
er van zo’n ontmoetingsplaats uit, werd aan de verschillende 
wetenschappers gevraagd.

De manier van kijken die de econome Michèle Debonneuil vertolkt, lijkt 
me er een die wellicht op aandacht van Illich zou kunnen rekenen. Immers 
hij keert zich, wat het economisch denken aangaat, tegen ‘ontwikkeling’ 
(/ontwikkeling/slanden die achter zouden lopen, wat een onzin is), dat 
wil zeggen hij verzet zich tegen het groei-denken. En wat merkt de 
Franse econome in dit verband op? Wel, dat de gebruikers van /Le Bon 
Coin/ op een weg kunnen zitten die wegleidt van het groei-denken, omdat 
de uitwerking van het idee van /Le Bon Coin/ zich niet meer richt op het 
hebben van goederen in /eigendom/, maar in /gebruik/. En wat niet meer 
in gebruik is, wordt weer in roulatie gebracht. Dat vraagt van goederen 
een behoorlijke duurzaamheid.

Debonneuil verbindt hier aan dat bedrijven lessen uit dit verschijnsel 
kunnen trekken. Zij moeten evolueren naar andere productiewijzen om aan 
andere behoeften van consumenten te voldoen ­– bijvoorbeeld, zo vul ik 
aan, apparaten op zo’n manier maken, dat ze te repareren zijn. Dit 
speelt dan in op een beweging tegen /geprogrammeerde veroudering/ (voor 
meer daarover, klik HIER 
<https://libertaireorde.wordpress.com/2012/12/24/wegwerpindustrie-goed-voor-de-kassa/>). 
In dit verband besluit Debonneuil haar betoog met erop te wijzen dat er 
een uitdaging ligt: het gaat erom de economie van ‘meer willen /hebben/’ 
te buigen naar een economie van ‘beter zijn’.

As.Ill <https://libertaireorde.files.wordpress.com/2013/01/as-ill.jpg>

Uiteraard is dit niet een voldoende en enige weg. De aanval tegen de 
neoliberaal geïnfecteerde maatschappij zal vanuit een 
veelfrontenstrategie moet worden opgezet. Illich draagt daar 
argumentatiemateriaal voor aan. Daarom is het goed dat diens gedachten 
weer onder de aandacht van het publiek worden gebracht.

Thom Holterman

PAQUOT, Thierry, /Introduction à Ivan Illich/, Éditions La Découverte, 
Paris, 2012, 123 blz., prijs 10 euro.

*Aantekening*

Een kleine tien jaar terug heeft /de AS/ (nummer 146, zomer 2004) een 
themanummer gewijd aan Ivan Illich. Daarin vindt men ondermeer van Hans 
Ramaer een bespreking van de conviviale wereld van Illich; Roger Jacobs 
schrijft over de ontscholing van de maatschappij; waarna Marius de Geus 
de ecologische visie van Illich behandelt. Jaap van der Laan houdt zich 
vervolgens bezig met de grenzen aan de geneeskunde. Judith Metz is 
kritisch over de gender opvatting van Illich. Daarna volgen nog (a) een 
vertaalde tekst van Illich, (b) een artikel waarin zijn gedachtegoed nog 
eens wordt bekeken en (c) een interview met hem.

Voor dit nummer kan men terecht op de site van /de As/ (klik HIER 
<http://www.tijdschrift-de-as.nl/>).

On 18-08-2020 15:13, R.O. wrote:
>
> https://media.s-bol.com/mmAxOnmNkMG/703x1200.jpg
>
>
> Het boek van lllich is een maatschappij-kritische aanval op de 
> overheersing van de technocratie en de bureaucratie in de 
> geïndustrialiseerde maatschappij. De 'ontscholing' richt hij in de 
> eerste plaats op een zo vanzelfsprekende institutie als het onderwijs.
> De ideeën van lllich zijn vaak verrassend doordat hij vaak algemeen 
> aanvaarde èn als progressief geachte opvattingen op originele wijze 
> ter discussie stelt: de twijfel aan het nut van de leerplicht; de 
> discriminatie door een elitair diploma systeem; het feit dat onderwijs 
> de armoede niet kan opheffen, doch integendeel de mens meer 
> afhankelijk wordt.
> lllich heeft een boek geschreven dat de lezer zal fascineren door de 
> scherpe formuleringen, door de directe aanval op dierbare zekerheden 
> ... Hoewel zijn boek ontstaan is uit zijn arbeid in New York en 
> Cuernavaca sluit zijn kritiek ook aan op de situatie in ons land. Wij 
> denken hierbij in het bijzonder aan de discriminatie van de 
> arbeidersjeugd in ons schoolsysteem, aan het probleem van de macht van 
> de leraar en de onmacht van ouders en leerlingen.
> De kritiek op de school komt bij lllich voort uit een mens- en 
> maatschappijbeschouwing, waarin een sterk accent gelegd wordt op de 
> ontplooiing van het individu. Toch moet de vraag gesteld worden of 
> lllich in zijn mens- en maatschappijopvatting niet al te zeer gebonden 
> is aan het verleden. In zeer korte tijd is zijn boek één van de meest 
> besproken publicaties over onderwijsproblemen geworden. En terecht, 
> want dit verscherpte kritische beeld van een verschoolste school 
> dwingt tot een herbezinning op de taak van de school in onze samenleving.
> prof. dr. L. van Gelder
>
>
> On 18-08-2020 14:59, R.O. wrote:
>>
>> *Ivan Illich*: /Deschooling Society./ This is one of the most 
>> important books that at once offers a critique of culture and social 
>> institutions and offers feasible ways for de-institutionalising 
>> society and most import deschooling it. Already in 1971, the book 
>> already made reference to popularising knowledge and information 
>> through libraries and technologies of the text, such as web nets. 
>> Ivan Illich was a brilliant philosopher and any of his books are, in 
>> fact, a must to read. If you haven’t yet, I’d recommend you start 
>> with this book.
>>
>> https://encrypted-tbn3.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcRgcdqnsDutG221sdFCrQiyMKh30FQJKhhRVoIzWyQQ_SZJJzyX
>>
>> https://en.wikipedia.org/wiki/Ivan_Illich
>>
>> https://en.wikipedia.org/wiki/Deschooling_Society
>> https://www.onderwijsfilosofie.nl/deschooling-society/
>> https://monoskop.org/images/1/17/Illich_Ivan_Deschooling_Society.pdf
>>
>>
>>
>> _______________________________________________
>> D66 mailing list
>> D66 at tuxtown.net
>> http://www.tuxtown.net/mailman/listinfo/d66
>
> _______________________________________________
> D66 mailing list
> D66 at tuxtown.net
> http://www.tuxtown.net/mailman/listinfo/d66
-------------- next part --------------
An HTML attachment was scrubbed...
URL: <http://www.tuxtown.net/pipermail/d66/attachments/20200818/5acc11f6/attachment-0001.html>